آیات و احادیث پیرامون ریا

ریا عبارت از تظاهر و خودنمایی و اظهار عمل به انگیزه جلب توجه و ستایش مردم است.

نشانه های ریا

در آیات و اخبار برای ریاکاران خصوصیاتی دیده می شود که از تجزیه و ترکیب جمع بندی آنها می توان علائم زیرا را برداشت کرد:

1. منافق و دو چهره هستند 2. در انظار مردم با نشاط و شوق عبادت می کنند 3. در تنهایی بی نشاط و بی حال اند 4. دوست دارند مردم در تمام کارها آنها را بستایند 5. هنگامی که آنها را ستایش کنند بر عمل می افزایند 6.  چنانچه مدح و ثناشان نگویند از عمل می کاهند 7. اهل خدعه و فریب اند 8. اعمال نیک خود را به رخ دیگران می کشند. 9. بر دیگران منت می نهند 10. چشم طمع بر خلق دوخته اند و بر خدا توکل ندارند 11. در ظاهر ذکرخدا می گویند ولی در دل کمتر خدای را یاد می کند 12.خودپسند و مغرورند 13. تن پرور و رفاه طلب اند.

حال، توجه شما را به چند آیه و حدیث جلب می کنیم:

اما آیات

«یاأیها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الأذی  کالذی ینفق ماله رئاء الناس و لا یومن بالله و الیوم الآخر» (سوره بقره / آیه 264)، ای مومنان! صدقات و کمک های خود را با منت و آزار باطل مسازید مانند کسی که مالش را برای خودنمایی انفاق می کند و در دل به خدا و روز رستاخیز ایمان ندارد.

«إن المنافقین یخادعون الله و هو خادعهم و إذ قاموا إلی الصلوه قاموا کسالی یراون الناسو لا یذکرون الله إلا قلیلا» (سوره نساء / آیه 142)، منافقان در مقابل خدا با خدعه و نیرنگ رفتار می کنند در حالی که خداوند نقشه های آنان را نقش برآب می سازد. آن ها هنگامی که به نماز برمی خیزند از روی کسالت و بی حالی به عبادت می ایستند؛ در برابر مردم تظاهر و خودنمایی می کنند ولی در باطن کمتر به یاد خدا هستند.

«فویل للمصلین. الذین هم  عن صلوتهم ساهون. الذین هم یراون. و یمنعون الماعون» ( سوره ماعون/ آیات 7-4)، وای بر نماز گزارانی که از یاد خدا غافل اند؛ آنان که در عبادت جز ریا و خودنمایی انگیزه ای ندارند.

«و لا تکونوا کالذین خرجوا من دیارهم بطرا ورئاء الناس» (سوره انفال / آیه 47)، شما- ای مومنان! – همانند منافقان نباشید، که آنان نه برای جهاد در راه خدا بلکه از روی غرور و خودنمایی بیرون آمدند و در پنهان مردم را از از خدا بازمی دارند.

اینک احادیث
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «أما علامه المرائی فأربعه: یحرص فی العمل لله إذا کان  عنده أحد و یکسل إذا کان وحده و یحرص فی کل امره علی المحمده و یحسن سمته بجهده»، در تنهایی کسل و بی حال است، و در انظار مردم با نشاط و فعال، و در همه کارهایش به مدح و ثنای دیگران حساس و آزمند است و تمام کوشش او بر این است که میان مردم و جهه ای ریبا و نیکو داشته باشد.

امیر مومنان علیه السلام می فرماید: «ثلاث علامات للمرائی: ینشط إذ رأی الناس و یکسل إذا کان وحده و یحب أن یحمد فی جمیع أموره»، ریاکار سه نشانه دارد: در انظار مردم با حال و با نشاط می نماید و در تنهایی کسل و بی حال، و دوست می دارد که مردم تمام کارهای او را بستایند.

ریا و بطلان عمل

ریا اعمال انسان را نابود و تباه می سازد، چنان که در آیه 263 سوره بقره، خداوند انفاق ریایی را شبیه انفاق توأم با آزار و منت، باطل می شمارد و فقها و بزرگان سیر و سلوک، هیچ چیز را در تباهی و خسران بدتر از ریا و تظاهر نمی دانند. ریا مانند میکروب جذام (خوره) از درون عمل را می پوشاند و آن را بی محتوا می سازد. اعمال ریایی مانند درخت بی ریشه ای است که با یک باد از بیخ و بن کنده می شود. خدا  را خدا را، که از ریا بپرهیزید و در این مورد همواره به خدا پناه ببرید و با اشک دیده و توسل، خود را از لغزش مصون بدارید و همیشه با این فقرات از صحیفه سجادیه خدای را بخوانید: «ثم خلص ذلک کله من رئاء المرائین و سمعه المسمعین  لا نشرک فیه أحدا دونک  و لا نبتغی فیه مرادا  سواک»، خدایا! عبادت ما را از لکه ریا و تظاهر و خود نمایی پاکیزه دار تا در عبادتت کسی را شریک نگیریم و جز ذات اقدست مراد و مقصودی نجوییم.

کی دعا تو مستجاب شود                                    تا به یک روی در دو محرابی

امام صادق علیه السلام فرمود: «کل البر مقبول إلا ما کان  رئاء»، تمام کارهای نیک مورد قبول خدا است جز عملی که از روی ریا باشد.

در  روایت دیگری از آن بزرگوار نقل شده است که فرمود: «قال الله عز وجل أنا خیر شریک من أشرک معی غیری فی عمل  عمله لم أقبله إلا ما کان لی خالصا»، خدای عزوجل می فرماید: من بهترین شریکم. ]پس - ای بنده من ! دیگری را در عبادت من شریک مساز زیرا[ هرکس در عملی که انجام می دهد دیگری را شریک سازد تمام اعمال او را نمی پذیرم جز عملی که خالص  برای من باشد.

و نیز فرمود: «کل رئاء إنه من عمل للناس کان  ثوابه علی الناس  و من عمل لله کان ثوابه علی الله»، هرگونه ریایی شرک است، هرکس برای مردم کار کند پاداشش به عهده مردم است و هرکس برای خدا کار کند ثوابش بر خدا است.

محمد بن عرفة  می گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود: «ویحک یا ابن عرفه: إعملوا لغیر رئاء سمعه فانه عمل لغیر  الله و کله الله إلی ما عمل»، وای بر تو ای پسر عرفه! کار کنید نه به منظور ریا و به گوش مردم رسیدن، زیرا هرکس که برای غیر خدا کار کند خدا او را به کاری که انجام داده وا می گذارد...

در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می خوانیم: «إن الملک لیصعد العبد مبتهجا به فاذا بحسناته  یقول الله عز وجل اجعلوها فی سجین إنه لیس إیای أرادبها»، فرشته عمل بنده ای را بالا می برد و از آن خوشحال و مسرور است،  ولی چون آن عمل را که به صورت کارهای نیک است بالا می برد خدای عزوجل می فرماید: آن اعمال را در سجین (دیوان اعمال گنه کاران) بگذارید زیرا این اعمال را به خاطر من انجام نداده بلکه برای ریا و خودنمایی بوده است.

ریا پس از عمل

فقهای بزرگوار در باب نیت فرموده اند که ریا پس از عمل موجب بطلان آن نمی شود و این مطلب به مقتضای قواعد اشکالی ندارد، زیرا عمل در جای خود صحیح و کامل انجام شده و ریای بعدی وضع آن را در ظرف وجودی اش تغییر نمی دهد. اما از بعضی احادیث برمی آید که بازگو کردن اعمال و اظهارش برای دیگران موجب کاهش ثواب آن می شود و در صورت تکرار، حکم ریا به خود می گیرد و عمل را فاسد و تباه می سازد. بنابراین، باید بسیار مراقب بود که با کوچک ترین لغزش زحمت گذشته از میان نرود.

از امام باقر علیه السلام آمده است که فرمود: «الإبقاء علی العمل أشد من العمل قیل: و ما الإبقاء علی العمل؟ قال: یصل الرحم بصله وینفق لله وحده لا شریک له فکتبت له سرا ثم  یذکرها فتمحی فتکتب له علانیه ثم یذکرها  فتمحی و تکتب له رئاء»، ابقای عمل و نگه داشتن آن سخت تر از خود آن است. سوال شد که ابقای عمل چیست؟ فرمود: انسان برای خدای یگانه خالصا و مخلصا انفاق می کند و این عمل به عنوان یک حسنه پنهانی برای او ثبت می شود، سپس در اثر بازگو کردن آن به عنوان عمل اشکار ثبت می گردد و در مدینه دیگر آن را بازگو می کند به طور کلی از نامه عملش محو شده و به عنوان ریا در نامه عمل او نوشته می شود.
و در حدیث  دیگری در ذیل آیه شریفه «فلا تزکوا أنفسکم هو أعلم بمن اتقی» (سوره نجم/ آیه 32) خودستایی نکنید که او (خدا) داناتراست به آنها که تقوا دارند. 
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: تزکیه نفس و خودستایی عبارت است از آن که انسان نماز و روزه و سایر عبادات و کارهای نیک خود را برای دیگران اظهار کند.سپس فرمود: برخی  از مومنان در حضور حضرت علی علیه السلام از نماز و روزه و عبادات خود سخن می گفتند، حضرت فرمود: اما من ]که علی هستم[ شب و روز می خوابم و چنان چه در این میان وقت می داشتم باز هم می خوابیدم. این سخن از آن حضرت به صورت کنایه  و به قصد نصیحت صدور یافته که انسان مخلص نباید در مقام خودستایی برآید و عبادات و اعمال نیک خود را به رخ دیگران بکشد. از این رو فرموده اند که بهتر است عبادات مستحبه و صدقات و تبرعات در نهان انجام شود، زیرا مستحبات  بیشتر از واجبات در معرض ریا و وساوس شیطانی قرار می گیرد.

ریا از گناهان کبیره است

ریا علاوه بر آن که عمل را فاسد می کند خود نیز از گناهان بزرگ است زیرا ریا به منزله شرک است و شرک از گناهان کبیره محسوب می شود. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آمده است که فرمود: «إن أخوف ما أخاف علیکم الشرک الإصغر، قالوا و ما لشرک الإصغر یا رسول الله؟ قال الرئاءریال یقول الله عزوجل یوم القیمه إذا جازی العباد بأعمالهم: اذهبواإلی الذین کنتم تراون فی الدنیا هل تجدون عندهم ثواب أعمالکم»، بی تردید، مخفوف ترین چیزی که از آن بر شما بیمناکم شرک اصغر است. پرسیدند: ای رسول خدا! شرک اصغر کدام است؟ فرمود: ریا. خداوند عزوجل در روز رستاخیز هنگامی که جزای بندگانش را می دهد به ریاکاران می گوید بروید نزد آنان که برای آن ها عبادت می کردید و ببینید آیا پاداش اعمال خود را نزد آنها می یابید یا خیر؟

و در روایت دیگر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «من صلی صلوه یرائی بها فقد أشرک و من صام صیاما یرائی به فقد أشرک»، کسی که برای خودنمایی نماز بخواند و روزه بگیرد شرک ورزیده است.

و در حدیث دیگر از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آمده است که فرمود: «إن النار و اهلها یعجون من أهل الرئاء فقیل  یا رسول الله  و کیف تعج النار قال صلی الله علیه و آله: من حر النار التی یعدبون بها»، به راستی  آتش دوزخ  و دوزخیان از دست ریاکاران  ناله و فریاد می کنند. پرسیدند یارسول الله! چگونه آتش دوزخ ناله می کند؟ فرمود: از شدت گرمی آتشی که ریاکاران به آن معذب می شوند. ( شاید مقصود آن است که شدت گرمی آتش ریاکاران باعث خروش آن می شود).