گسترش تفکر و قلمرو زیدیان در شمال ایران

مقدمه

سرکوبی ظالمانه قیام های علویان در قرن دوم هجری، باعث پراکنده شدن علویان در سراسر جهان اسلام شد و این پراکندگی باعث ترویج فکر شیعه و علاقه مردم به اهل بیت نبوی گردید. شهادت یحیی بن زید در خراسان چنان داغی بر دل مردم آن دیار گذاشت که اولاد خود را یحیی نامیدند، تا یاد و خاطره آن شهید سرافراز، برای همیشه در تاریخ زنده بماند. به خاطر فشارهای عباسیان، بلاد دیلم و گیلان، یکی از مکان هایی بود که علویان به آن روی آوردند. گویا یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب، برادر نفس زکیه، اولین علویی است که به سوی دیلم رهسپار شد. یحیی بن عبدالله محض در سال 169 هـ. در قیام فخ شرکت کرده و بعد از اتمام جنگ مخفیانه و به همراه حجاج ایرانی به سوی ایران آمد و در مناطق کوهستانی و دور دست دیلم سکنی گزید. یحیی در آن مناطق به تبلیغ امامت خویش پرداخته و توانست یارانی بیابد. خبر جمع آوری یار و یاور و تهیه مقدمات قیام به گوش هارون الرشید رسیده و وی فضل بن یحیی برمکی را با سپاهی پنجاه هزار نفر راهی دیلم کرد. فضل در دیلم به وسیله تطمیع و تهدید، بزرگان و صاحب منصبان را از پیرامون یحیی پراکند و با دادن امان به یحیی، با وی به مصالحه رسید و یحیی صلح را پذیرفت. یحیی به همراه فضل برمکی به بغداد وارد شده و مورد استقبال هارون الرشید قرار گرفت و اموال زیادی به یحیی بن عبدالله بخشید. اما وی شدیدا تحت مراقبت جاسوسان حکومت بود. یحیی با اجازه از فضل بن یحیی برمکی به حجاز سفر کرد، و دیون حسین فخی را پرداخت. هارون الرشید از سفر یحیی ناراحت شده و با فتوای ابوالبختری، فقیه و محدث معروف، فرمان دستگیری یحیی را صادر کرد و وی به زندان افکند. یحیی بن عبدالله در زندان مخوف عباسیان در سال 176 هجری بر اثر سختی های زندان و بیماری درگذشت. یعقوبی در این باره می نویسد: «از مردی که با یحیی در زندان بود شنیدم که یحیی به او گفته است که نه روز است که بدون آب و غذا سپری کرده است.» (تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج2، ص412ـ413)

طبرستان و داعی کبیر

حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسین بن علی بن ابیطالب، ملقب به داعی اول، داعی کبیر و داعی الی الحق (داعی الحق)، که در زمان متوکل به ری فرار کرده بود، به درخواست مردم طبرستان در سال 250 هجری از ری به طبرستان رفته و از مردم بیعت گرفت. حسن با کمک مردم، عامل حکومت طاهریان در طبرستان را اخراج کرده و در شوال 250 هجری وارد آمل، مرکز طبرستان شد. حسن بن زید بعد از هفت روز که در آمل بود، رهسپار ساری شد و مردم ساری که از ظلم های حاکم طاهریان به ستوه آمده بودند، دعوت حسن بن زید را پذیرفته و شهر ساری با مقاومت کمی تسخیر شده و داعی کبیر با پرچم های سفید وارد ساری شد. او بعد از چهل روز اقامت در ساری به آمل بازگشت. طاهریان ساکت ننشسته و سپاهی عظیم رهسپار طبرستان کردند و آمل را باز پس گرفتند، ولی دوباره داعی آن را پس گرفته و به سوی گرگان رهسپار گردید. این جنگ و گریز تا پایان عمر داعی الی الحق ادامه داشت، ولی داعی را از اجراء امور مذهبی باز نداشت. ابن حوقل در کتاب صورة الارض که در حدود سال های 320ـ340 هجری کتاب خود را نوشته است، درباره مسلمان شدن مردم دیلم می نویسد: «مردم دیلم در تمام ایام اسلام کافر بودند تا ایام حکومت حسن بن زید که برخی از آنان مسلمان شدند و اگرچه تا امروز در حدود سال 320 هـ. در کوه های آن کافر وجود دارد.» (ابن حوقل، صورة الارض، ص377، تصحیح لیدن)
داعی کبیر در سال 252 هـ. در آمل به اطراف نامه نوشت و مردم را به اسلام شیعی دعوت کرد. مرعشی در تاریخ طبرستان عین نامه را آورده است. وی می نویسد: «داعی به دیلمان و گیلان نوشت: ما از شما می خواهیم که به کتاب خدا و سنت رسول و آنچه از حضرت امیر مؤمنان و امام متقین علی بن ابیطالب (ع) در اصول دین و فروع رسیده است، عمل نمایید و علی را برتر از تمام امت دانسته و شدیدا شما را از قول به جبر و تشبیه نهی می کنم و شما را امر می کنم به جهر به بسم الله الرحمن الرحیم و خواندن قنوت در نماز صبح و پنج تکبیر بر میت و ترک مسح بر خفین و به حی علی خیر العمل در اذان و اقامه هر کس امر ما را مخالفت کند، از ما نیست.» (سید ظهیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ص206.)
از نکات قابل توجه این فرمان تأکید به شعائر شیعی، نقد شدید جبرگرایی و تشبیه و تجسیم و تفصیل حضرت امیر بر دیگر صحابه است که اصول اساسی تشیع را تشکیل می دهند. حسن بن زید بعد از بیست سال حکومت که همیشه در جنگ و گریز گذشت در سال 269 هجری بیمار گشته و در سال 270 از دنیا رفت و طبق وصیتش، برادر وی، محمد بن زید فرمانروای طبرستان شد.

محمد بن زید در گرگان

برخی از نویسندگان از محمدبن زید با لقب داعی صغیر یاد کرده اند، ولی مرعشی این را نپذیرفته و معتقد است که داعی صغیر لقب حسن بن قاسم، جانشین ناصر اطروش، که از سال 304 هـ. تا 316 بر طبرستان و گیلان حکومت کرد می باشد. محمدبن زید با اطلاع از مرگ برادر از گرگان مقر حکومتش در زمان حسن بن زید به آمل وارد شد و مردم با وی بیعت کردند. هفده سال حکومت وی بر طبرستان به جنگ و گریز سپری شد. وی بیش از ده بار جنگید و همیشه در حال جنگ بود، تا این که در سال 278 هـ. سامانیان با سپاهی عظیم به طبرستان لشکر کشیده و محمد بن زید در جنگ با سامانیان کشته شد. سامانیان سر او را از تنش جدا کرده و بدنش را در گرگان مدفون ساختند و اکنون نیز قبری به نام داعی در آن جا مشهور است. حکومت زیدیان در طبرستان با کشته شدن محمدبن زید به صورت موقت از بین رفت، ولی خیلی زود به دست ناصر اطروش احیاء شد. ابن ندیم در فهرست خود حسن بن زید، داعی کبیر را صاحب تألیفاتی با عناوین کتاب الجامع فی الفقه، کتاب البیان و کتاب الحجة فی الامامة معرفی می نماید، ولی عبدالرفیع حقیقت در کتاب جنبش زیدیه در ایران به اشتباه، این کتابها را به محمدبن زید نسبت داده است. (عبدالرفیع حقیقت، جنبش زیدیه در ایران، ص139ـ140)

قیام ناصر اطروش در دیلمان

ابو محمد، حسن بن علی بن حسن بن علی بن عمر بن علی بن حسین الشهید، ملقب به ناصر کبیر، ناصر اطروش، ناصر الحق، سیدنا، داعی الی الحق، یکی از مردان خدا و انسانی شریف از سلاله نبوی و علوی است. گویا وی در زمان داعی کبیر به طبرستان آمده و به تعلیم و تعلم مردم آن دیار که به تازگی مسلمان شده بودند، پرداخته است. بعد از کشته شدن محمدبن زید، ناصر الحق به دعوت از مردم پرداخته و خلق بسیاری از اهالی گیلان و دیلمان با وی بیعت کردند. مرعشی در این زمینه می نویسد: «مردمانی که از طریق زردشتی به یمن انفاس متبرکه او به دین محمدی نقل کردند و مذهب او اختیار کردند و هزاربار هزار آدمی تقریبا بر او جمع شدند و در سنه سبع و ثمانین و مأتین 287 هـ. خروج کرد و با خلقی انبوه رو به آمل نهاد. در جنگ با سامانیان سید منهزم گشت و دیالم بسیار کشته شدند. سید دیگرباره در سال 290 هـ. روی به طبرستان نهاد. چهل شبانه روز حرب و ضرب بود، عاقبت سید مظفر گشته. سید بعد از چند ماه که در طبرستان بود، به علت شکست مجدد از سامانیان باز به گیلان رفت. سید ناصر مدت چهارده سال به اجتهاد و علم مشغول بود. تا وقتی که اهالی گیلان و دیلمان سید را به استخلاص طبرستان رغبت نمودند. سید متوجه طبرستان شد و در سال 301 هـ. به آمل شد و به سرای حسن بن زید داعی کبیر نزول فرمود و با خلق طریقه انصاف و عدل پیش گرفت و گناه ها عفو فرمود سید احکام پادشاهی و امر و نهی ملک را به سید حسن بن قاسم که ابن عم بود، بازگذاشت و او را بر فرزندان صلبی خود ترجیح داد سید را پسری بود ابوالحسین احمد و او امامی المذهب بود حرص دنیا او را حسن بن قاسم از راه سلامت بگردانید سید را گرفته و دست بسته به قلعه لارجان لاریجان فرستاد و این چنین دستمزد ناصر اطروش را داد و معرفت را به کمال رسانید.» (مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ص216ـ221)
تعدادی از سپاهیان حسن بن قاسم که این واقعه را دیدند، به خانه ناصر اطروش ریخته و به غارت اموال پرداخته، اهل و عیال ناصر اطروش را با خود بردند. برخی از سپاهیان به حسن بن قاسم اعتراض کرده و حسن بن قاسم که اوضاع را وخیم یافت، به مقابله با شورشیان پرداخت، ولی در این حین مجروح گشت و خانه نشین شد. در این هنگام لیلی بن نعمان، نماینده سید ناصر در ساری با عجله خود را به آمل رسانده و اوضاع را به دست گرفت و سید ناصر را آزاد کرد. سید مردانگی را به اتمام رسانده و حسن بن قاسم را بخشید و بعد از چندی دخترش را به عقد حسن بن قاسم درآورد و حکومت گرگان را به وی سپرد. حلم ناصر اطروش یادآور رفتار بسیار زیبای جدش، رسول خدا (ص) است که در فتح مکه، خانه ابوسفیان را که نماد شرک و رئیس دشمنان او بود، خانه أمن معرفی کرده و فرمود: «هر کس در خانه ابوسفیان است، در أمان است، همچنانکه هر کس در مسجدالحرام است، در أمان است.»
با شرایط پیش آمده ناصر کبیر سیاست را کنار گذاشته و به طاعت و تألیف مشغول گشت. مدرسه ای بنا نهاده و به تعلیم و تربیت شاگردان پرداخت. ناصرالحق با عمری تلاش در راه ترویج تشیع در سال 304 هجری دار فانی را وداع گفت و دعوت حق را لبیک نمود. مرقد وی از آن زمان تاکنون در آمل زیارتگاه عام و خاص است. (احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص602ـ607) ابن ندیم درباره تألیفاتش می نویسد: «او دارای آثاری است؛ مثل کتاب الطهارة؛ کتاب الاذان و الاقامة...و بعد از شمردن پانزده کتاب از وی، می نویسد: این ها، کتاب هایی بود که ما دیدیم. برخی از زیدیه معتقدند که ناصر اطروش حدود یک صد کتاب دارد، ولی ما آنها را ندیده ایم. پس هر کس که کتاب ما را دیده و از کتب ناصر اطروش خبر دارد، به کتاب های ناصر اطروش در موضع کتاب ما بیفزاید.» (ابن ندیم، فهرست، ص244)

طبرستان بعد از ناصر اطروش

گویا بعد از مرگ ناصرالحق، فرزند ناصر، حسن بن قاسم را به فرماندهی علویان طبرستان انتخاب کرده و او را به داعی صغیر ملقب ساخت. از مشکلات پیش روی حسن بن قاسم، مخالفت دیگر فرزندان ناصر با این انتخاب بود، ولی خیلی زود مسئله به نفع داعی صغیر پایان پذیرفت. حسن بن قاسم بعد از فراغت از اختلافات داخلی به تصرف نواحی جدید اندیشید. او لیلی بن نعمان را در سال 309 هـ. به سوی سمنان و دامغان فرستاده و وی توانست این نواحی را به تصرف خود درآورد. ولی در جنگی با سامانیان آنها را از دست داده و لیلی بن نعمان نیز کشته شد. سامانیان در سال 310 هـ. و 316 هـ. به آمل لشکر کشیده و حسن بن قاسم در این سال کشته شد و این چنین حکومت زیدیان در طبرستان، بعد از حدود شصت و اندی سال به پایان رسید. بعد از انحلال حکومت علویان در طبرستان، زیدیان این مناطق به کوه ها پناه برده و به زندگی خود ادامه دادند و هر از چند گاهی از فردی از علویان که در آن مناطق قیام می کرد، حمایت می کردند و خیلی سریع سرکوب می شدند. (مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، صص221ـ 225)

ابن داعی در گیلان

ابوعبدالله محمدبن حسن بن قاسم، فرزند داعی صغیر، معروف به المهدی لدین الله، در جوانی به همراه معزالدولة بویهی که به تازگی قدرت آل بویه را گسترش داده بود به بغداد رفت و به کسب دانش پرداخت. پس از چندی شورش نموده و تعدادی دیلمیان را همراه خود ساخت. این عمل باعث زندانی شدن وی گردید. معزالدوله به وی نقابت علویان بغداد را پیشنهاد کرد و وی پذیرفت، ولی طاقت نیاورده و در سال 353 هـ. به سوی دیلم رهسپار گردید و قیام کرد. او تا سال 359 هجری با حاکمان محلی در جنگ بود، تا این که در این سال درگذشت. (مادلونگ، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص243ـ259)

زیدیه شمال ایران از قرن چهارم تا ظهور صفویه

در این زمان که سلسله حکومت علویان در شمال ایران برچیده شد، سلسله ای شیعی با نام آل بویه در حال نضج بود. آل بویه در شمال ایران و از دیلم بپاخاسته و در سال 322 هـ. شیراز را تسخیر کردند و حکومت آل بویه را بنا نهادند و در سال 334 هـ. بغداد را فتح کردند و حدود یکصد و بیست سال بر بسیاری از مناطق جهان اسلام حکمرانی کردند. برخی آل بویه را طرفداران شیعی زیدی دانسته که با حضور در مناطق سنی نشین، با سیاست حکومت کرده و هیچ گاه دیدگاه رسمی خود را به ظهور نرساندند. در این دوران زیدیان شمال ایران در انزوا و در کوه ها زیسته و هر از چند گاهی امامت فردی از علمای زیدیه آل علی را می پذیرفتند. بعد از ابن داعی از چند قیام، همچون قیام سید ثائربالله برادر زاده ناصر کبیر یاد کرده اند که همه آنها سریع به شکست انجامیده است. (مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، صص225ـ 228)

ائمه زیدیه شمال

از ائمه زیدیه شمال ایران می توان از سید مؤیدبالله هارونی (م411ق) یاد کرد. وی مکنی به ابوالحسین و به اسم احمد بن حسین بن هارون، از نسل زید بن امام حسن مجتبی (ع) است. وی در ابتدا امامی مذهب بود، ولی در اثر درس ابوالعباس احمد بن ابراهیم به مذهب زیدیه گرایش پیدا کرده و علم کلام را بر مشرب معتزله فراگرفت. وی گویا در درس ابوعبدالله بصری و صاحب بن عباد و قاضی عبدالجبار معتزلی شرکت کرده و از آنها علم آموخت و شاید وی از کسانی است که شیوه تفکر معتزلی حنفی را به شمال ایران آورد. زیرا ناصر اطروش به امامیه نزدیک است و فتاوایش شبیه امامیه است. زیدیان شمال ایران در سال 380 هـ. با وی بیعت کرده و وی خروج کرد، ولی توفیق چندانی نیافت. زیرا شایع شده بود که ابوالحسین هارونی، ناصری (طرفدار مکتب ناصر اطروش) نیست. وی در سال 411 هـ. در سن هفتاد و نه سالگی (یا هفت سالگی) وفات یافت و سید مانکدیم بر وی نماز خواند. ابوالحسین هارونی کتب بسیاری تألیف کرد و بعد از وی مورد توجه زیدیان ایران قرار گرفت. (مادلونگ، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمیان و جیلان، صص261ـ293)
یکی دیگر از بزرگان زیدیه شمال ایران، ابوطالب یحیی بن حسین هارونی، ملقب به سید الناطق بالحق، برادر ابوالحسین هارونی است. وی نیز نزد ابوالعباس و ابوعبدالله بصری معتزلی درس خواند و به تأیید فقه هادی الی الحق، رهبر زیدیه یمن، در مقابل فقه ناصریه پرداخت. و حدود شانزده کتاب در شرح و تفسیر فقه هادی نگاشت. تعدادی از زیدیان گیلان، بعد از وفات ابوالحسین هارونی، با وی بیعت کردند و وی را امام خویش دانستند. وی بعد از سیزده سال امامت در سال 424ق ]یا 422ق [از دنیا رفت و در آمل مدفون گشت. (مادلونگ، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، صص317ـ321) بعد از وی ابوعبدالله حسین بن أبی احمد، معروف به حسین الناصر در سال 432 به امامت زیدیان شمال ایران برگزیده شد و به عنوان رهبر معنوی زیدیان مشغول به تدریس و تألیف گردید و تا سال 472ق امامت را به عهده داشت و در این سال دار فانی را وداع گفت. (همان، صص322ـ324)
یکی دیگر از ائمه زیدیه شمال ایران هادی حقینی است که نام اصلی آن علی بن جعفر از نسل امام سجاد (ع) است که با دوران حکومت حسن صباح در الموت همزمان بوده و به دست اسماعیلیان در سال 490 هجری کشته شده است. (همان، صص325ـ329)
یکی دیگر از ائمه زیدیه شمال ایران احمدبن یحیی معروف به سید ابوطالب اخیر است. وی از نوادگان ابوالحسین هارونی است که در سال 502 ق مردم گیلان را به خویشتن دعوت کرد، ولی با مخالفت برخی از سادات دیگر زیدی روبرو شد. وی با اسماعیلیان وارد جنگ شده و از دو طرف افراد بسیاری کشته شدند. زیدیان یمن امامت وی را پذیرفته و قاضی ابوطالب بن ابی جعفر، فقیه زیدیه در یمن از امامت وی حمایت کرد. وی در سال 520 ق در دیلم از دنیا رفت و وصیت کرد که قبرش مخفی باشد. زیرا می ترسید که اسماعیلیان وی را نبش قبر کرده و جسد او را به آتش بسپارند. (همان، ص335) عبدالجلیل قزوینی در کتاب النقص خود (که آن را در سال 560 ق تألیف کرده است) درباره حضور زیدیه در ایران می نویسد: «زیدیان... در شهرری مدرسه های معروف دارند و فقهای بسیار بر این مذهب. در بلاد عالم چون جبال جیلان و دیلمان و یمن و طائف و کوفه و مکه این مذهب معروف است... در ری سادات بسیاری از نقیبان و رئیسان بر این مذهبند و مقبول الشهادة والعدالة... مثل سید امام ابوالفتح ونکی... و اهل کوفه بیشتر این مذهب دارند... و امیر مکه این مذهب دارد.» (عبدالجلیل قزوینی، نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، صص420ـ421.)

سلسله آل کیا

گویا از زمان سید ابوطالب اخیر تا قرن هشتم، فردی از زیدیان شمال ایران خروج نکرده و بنیان گذار حکومتی نگردید، تا این که در قرن هشتم سلسله آل کیا در گیلان به وسیله سید علی بن سید امیر کیا ملاطی در سال 776ق بنیان نهاده شد. از مذهب این خاندان اطلاعات چندانی در دست نیست. ولی بنابر برخی شواهد موجود در کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان می تواند حس زد که مذهب آل کیا زیدیه بوده است. وی درباره سید مهدی کیا می نویسد: «هنگامی که... حضرت هدایت شعاری به لاهیجان نزول اقبال فرمودند و فقهاء و داعیان شرع... بیعت کردند، مجموع بر آن قائل شدند که آنچه شرط امامت است در مذهب زید بن علی (ع) که خصایل خمسه است، در او موجود است.» (مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، صص40ـ41 و 45)
آل کیا تا ظهور صفویه در مناطق لاهیجان به فرمانروایی پرداخته و آخرین فرد این خاندان کارکیا احمد دوم ملقب به خان احمد گیلانی در سال 974 ق از شاه طهماسب صفوی شکست خورده و سلسله آل کیا منقرض گردید. استاد رسول جعفریان از منوچهر ستوده، مصحح کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان و نویسنده کتاب از آستارا تا استرآباد نقل می کند که خان احمد گیلانی در سال 960 هجری آیین زیدی را کنار گذاشته و به تدریج توده های مردم از مرام زیدی به مذهب امامیه درآمدند. (جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج1، صص43ـ 45)
این احتمال وجود دارد که با پذیرش مذهب امامیه توسط خان احمد گیلانی، وی به وسیله شاه طهماسب بر ولایت گیلان گمارده می شود و بعد از چندی خصومتی بین این دو پیش آمده و باعث گرفتاری خان احمد گیلانی می گردد، همچنان که دوباره خان احمد در سال 985 هجری توسط شاه عباس اول بر ولایت گیلان گماشته می شود و در سال 1001 هجری دوباره اختلافات بالا گرفته و خان احمد در مقابل قوای شاه عباس اول شکست خورده و خان احمد به شیروان فرار کرده و در غربت از دنیا می رود و این چنین زیدیه شمال ایران به مذهب امامیه گردیده و دیگر نام و یادی از زیدیان به جز در تاریخ نیست. (دائرة المعارف تشیع، ج، ص211)

منـابـع

کلیــد واژه هــا