نقش آب در امور تشریعی و معنوی

فقیهان شیعه، مجموعه علم فقه را به سه بخش کلی تقسیم می نمایند که شامل عبادات، معاملات و سیاسات می گردد. بخش اول بیشتر متضمن اعمال و رفتاری است که میان انسان و خالق وجود دارد و گسترده ترین بخش فقه می باشد. در ابتدا و سر آغاز بخش عبادات، فقیهان کتاب طهارت را مطرح می کنند و به بررسی احکام (میاه)، یعنی آب ها می پردازند و مباحثی چون آب مطلق، جاری، کر، قلیل و آب چاه و چشمه و آب مضاف و تغییر صفات داده و امثال آن مطرح می شود که این خود نشان دهنده اهمیت این موضوع می باشد و می توان گفت مدخل و سر آغاز مباحث فقهی با روشنی و طراوت آب شادابی می یابد. یکی از بخش های مهم کتاب طهارت، بحث اقسام طهارت است که دارای دو تقسیم بندی کلی است: الف: طهارت مائیه ب: طهارت ترابیه یعنی طهارت با آب و خاک؛ چون این دو از عمده ترین مطهرات و پاک کنندگان می باشند. در مقام استدلال برای طهارت آب به آیه شریفه ذیل اشاره می شود: «وهوالذی ارسل الریاح بشرا بین یدی رحمته وانزلنا من السما ماء طهورا»؛ (فرقان/آیه 4)؛ «و اوست آن کس که بادها را پیش از باران رحمتش بشارت دهنده فرستاد، و از آسمان آبی پاک و پاک کننده نازل کردیم». کلمه طهور بر وزن فعول است و این وزن معنای اسم آلت دارد. طهور یعنی «مایطهربه»، هر چه با آن تطهیر و طهارت به عمل می آید یعنی سبب وعامل طهارت یعنی خداوند آب را عامل و ابزار اصلی طهارت قرار داده است یا آن که می فرماید: «وینزل علیکم من السماءماء لیطهرکم به ویذهب عنکم رجزالشیطان ولیربط علی قلوبکم ویثبت به الاقدام» (انفال/آیه 11)؛ «و آبی از آسمان برایتان فرستاد، تا شما را با آن پاک کند؛ و پلیدی شیطان را از شما دور سازد؛ و دلهایتان را محکم و گامها را با آن استوار دارد». در این آیه نیز به نقش پاکیزگی و طهارت بخشی آب توام با تاکید اشاره می شود. از سویی دیگر همان گونه که می دانیم متکامل ترین عبادتی که در تمام ادیان الهی روح همه عبادت ها است، نماز (صلاة)، می باشد. عبادتی که رکن اصلی دینداری و راهکار عمده ارتباط خلق و خالق است. سیر و سلوکی که به تمام پیامبران الهی و پیروان ایشان تکلیف شده است معیار پذیرش و عدم پذیرش دیگر اعمال نیز معرفی گردیده است: «فان قبلت قبل ماسواها وان ردت ردما سواها»، «اگر نماز پذیرفته شود بقیه اعمال هم پذیرفته می شود و اگرنماز مردود باشد بقیه اعمال نیز مردود است». حال جالب این است که اولین و اساسی ترین مقدمه و ورودیه نماز تحصیل طهارت است و وظیفه اول مسلمان برای اقامه نماز وضو گرفتن می باشد که خداوند می فرماید: «یاایهاالذین امنوا اذا قمتم الی الصلاه فاغسلوا وجوهکم وایدیکم الی المرافق وامسحوا بروسکم وارجلکم الی الکعبین» (مائده/آیه 6)؛ «ای کسانی که ایمان آوردید، هنگامی که به نماز می ایستید صورت و دستها را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاها را تا مفصل (برآمدگی پشت پا)، مسح کنید». خداوند در این آیه قدم اول برپایی نماز را انجام وضو معرفی می کند یعنی این عبادت عظیم و مهم که رکن اصلی و عمود دین محسوب می شود، مدخلش آب و طهارت با آب است و گویا برای ارتباط با خداوند به وسیله نماز هم حاجت به شادابی و طراوت بخشی این پدیده عظیم و این نعمت بزرگ الهی است. بر اساس این آیه اصل آب است؛ اما از جهت آن که دین اسلام، شریعت و آیینی دارای سماحت و سهولت است، اگر چنانچه آب نایاب باشد، بدل آن معرفی می شود که خاک و تیمم برای ورود به نماز می باشد. در یکی دیگر از آیات قرآن کریم خداوند در شمار پاداش و تفضل برای انسان های ثابت قدم و راسخ درصراط مستقیم و راه حق و هدایت از نعمت هایی که بر ایشان ارزانی می کند، نعمت آب را برمی شمارد و چنین می فرماید: «وان لوا استقاموا علی الطریقه لا سقینهم ماء غدقا» (جن/آیه 16)؛ و اینکه اگر آنها (جن و انس)، در راه (ایمان)، استقامت ورزند، با آب فروان سیرابشان می کنیم».

این مورد جایی است که خداوند خود ساقی است و به پاس رنج تشنگی و تعب پیمودن مسیر دشوار حقیقت و استقامت بر آن، کام پویندگان سخت کوش را سیراب می کند. این چنین اجر و مزدی حاکی از ارزش و جایگاه فوق العاده این ماده حیاتی است. در آداب افطار رمضان و ماه صیام و در دستورات ائمه معصومین توصیه گردیده که افطار خود را با شیرینی و خرما قرار دهید و روزه را با چنین ماکولاتی باز نمایید و آن گاه توصیه می گردد اگر چنین مواد غذایی ای موجود نبود، با آب افطار نمایید؛ زیرا در آب طهارت و قداست وجود دارد.

از امام باقر (ع) نقل شده که فرمود: «افطرعلی الحلوفان لم تجده فافطرعلی الماءفان الماء طهور»؛ «با شیرینی افطار کنید و اگر شیرینی نیافتید پس با آب افطار نمایید زیرا آب پاک و پاکیزه کننده است». همچنین از امیرالمومنین علی (ع) نقل شده است که هر گاه امام به آب نگاه می افکند، می فرمود: «الحمد لله الذی جعل الماء طهورا ولم یجعله نجسا»؛ «سپاس از آن خداوندی است که آب را پاکیزه قرار داده و آن را نجس نیافرید». حضرت علی (ع) در آیینه آب و صافی آن لطف و نعمت عظیم الهی را مشاهده می کند و بر آن خداوند آفریینده آب را سپاس می گذارد.

نماز باران
در فقه پس از بحث طهارت، مبحث و کتاب صلاة و نماز شروع می گردد. در اهمیت نماز همین کافی است که بدانیم نماز روح جاودان تمام شرایع و توصیه موکد همه رسولان وحی و رهبران بزرگ الهی است. شمیم دلنواز نماز است که خوش ترین آهنگ عبادی در طول تاریخ عبودیت بوده و همچنان جان های سرگردان و مضطرب آدمیان با پلکان انس نماز تا عرش الهی صعود می نماید. در مبحث نماز نیز گذشته از آن که شروع و ورودیه آن، همان گونه که بیان شد، در ارتباط با آب است؛ مشاهده می شود که از انواع نمازهایی که در اسلام معرفی شده، نمازی در ارتباط مستقیم با پدیده آب و باران وجود دارد بنام صلاة الاستسقا، یعنی نمازطلب باران.

این نماز در اسلام دارای سابقه ای از عصر نبوت است و پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت عصمت هرگاه که دشواری ها و تنگناها برمردم هجوم می آورد و فقدان آب و باران مشکل ساز می شد؛ دست نیاز به سوی حضرت بی نیاز می گشادند و به مصلی پا می نهادند و ازنردبان نماز به سوی باران رحمت الهی حرکت می کردند. به عنوان نمونه: حضرت باقر (ع) فرمودند: «کان رسول (ص) یصلی الاستسقا رکعتین و یستسقی و هو قاعد؛ رسول خدا همیشه دو رکعت نماز طلب باران می خواند و (پس از نماز)، می نشست و طلب باران می نمود. حضرت صادق (ع) فرمودند: «اتی قوم رسول الله (ص) فقالوا له ان بلا دنا قد قحطت فادع الله یرسل السما علینا فامر رسول (صلی الله علیه و اله)، با لمنبرفاخرج واجتمع الناس فصعد رسول الله (ص) و دعا و امرالناس ان یومنوا»؛ «گروهی نزد رسول خدا آمدند و به او گفتند که سرزمینهای ما دچار قحطی شده است، از خداوند بخواه که باران رحمت را برما بباراند. رسول خدا دستور فرمود تا منبری نهادند (از شجر)، بر وی آمد و مردم را جمع نمود، بر فراز منبر رفت و دعا به نزول باران نمود و فرمان داد تا مردم آمین گویند. پاکی و طهارت این پدیده حیاتی روح بخش است که سبب می شود تا برای نزولش از درب خانه نماز وارد شده و بی شک پیوند نماز و آب موجب می گردد تا هاله ای از قداست و معنویت فرح انگیزی پیرامون آب را فرا گیرد. از زیباترین و پرشکوه ترین صحنه هایی که تاریخ شاهد برگزاری چنین نماز پربرکتی بوده، صحنه برپایی نماز باران حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (ع) در مرو بود که در تاریخ انعکاس جاودانی دارد».

باران و استغفار
یکی از مباحث دقیق و بسیار مهمی که در قرآن و معارف اسلامی دیده می شود، مساله ارتباط تکوین و تشریع یا همان شریعت و طبیعت است؛ دو کتابی که نگارنده آن دو، کلک شیرین سلک خداوندی است و به همین خاطر در صفحات مختلف این دو کتاب الهی همگونی و هماهنگی خاص دیده می شود. بدیهی است فرصت و مجال این نوشتار از تحمل این بحث لطیف که حاجتمند نظری دقیق و تامل جدی است، خارج می باشد. یکی از مواردی که خداوند بدون ابهام و با صراحت و شفافیت کامل و بدون حاجت به تاویل و تامل از ارتباط تشریع و تکوین پرده برمی دارد، آیاتی در سوره نوح است که مرتبط با این موضوع می باشد. «فقلت استغفروا ربکم انه کان غفارا یرسل السماء علیکم مدرارا و یمدد کم باموال و بنین و یجعل لکم جنات و یجعل لکم انهارا» (نوح/آیه 10-12)؛ «به آنها گفتیم: از پرودگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است تا بارانهای پر برکت آسمان را پی درپی بر شما فرستد و شما را با اموال و فرزندان فروان کمک کند و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد».

در این آیات مشاهده می شود که نوح (ع)، این پیامبر بزرگ الهی، مردم را به استغفار و طلب مغفرت و رجوع به خداوند مهربان دعوت می نما ید و صفت غفار بودن خدا را شاهد می گیرد که اگر مردم به سوی او برگردند و سمت و حرکت خود را به طرف پرودگارشان معطوف نمایند؛ خداوند متقابلا باران سرشار و نزولات آسمانی را برایشان هدیه می کند و در امور مادی نیز امداد و یاریشان خواهد نمود.

نکته بسیار زیبایی که در این آیه شریفه وجود دارد، همان باران سرشار و منظم و کثیرالخیر می باشد که باز تابی از غفاریت و بخشندگی الهی معرفی و بیان می گردد و لطف خداوند در لطافت آب تجلی می یابد و از سویی به این صفت مهم نیز اشاره می شود که اسرار نهفته ای در پس پرده ارتباط انسان با طبیعت و پدیده ها و امکانات آن وجود دارد و متذکر می گردد که یکی از راههای برخورداری و تنعم از مواهب طبیعی الهی و از آن جمله آب، بازگشت و رجوع به سوی خداوند خالق و مدبر هستی می باشد؛ حقیقتی که در قرآن بارها بدان اشاره شده است، مانند آیه شریفه: «ولوان اهل القری امنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماءوالارض ولکن کذبوا فاخذنا هم بما کانوا یکسبون» (اعراب/آیه 96)؛ «و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان می آوردند و تقوی پیشه می کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم؛ ولی (آنها حق را)، تکذیب کردند؛ ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم».

امیرالمومنین علی (ع) که با عنوان «فی الاستسقاء»، (درطلب باران و آب)، در خطبه 143 نهج البلاغه می فرماید: بدانید زمینی که شما را بر پشت خود می برد، و آسمانی که بر شما سایه می گسترد، پرودگار شما را فرمانبردارند و برکت آن دو بر شما نه از راه دلسوزی است، و نه به خاطر جستن نزدیکی، و نه به امید خیری است که از شما دارند، بلکه به سود شما مامور شدند و گردن نهادند، و برای مصلحت شما بر پاشان داشتند، و ایستادند. خدا بندگان خود را به کیفر کارهای زشت آنان، مبتلا سازد به کاهش میوه درختان و به نباریدن باران، و بستن گنجینه های خیر به روی ایشان، تا توبه خواه توبه کند، و معصیت کار دل از معصیت بکند، و پند گیرنده پند بپذیرد، و بازدارنده، راه نافرمانی را بر بندگان بگیرد و خدا آمرزش خواستن را وسیله پیوسته داشتن روزی بر روزی خواران قرارداده است، و موجب رحمت برآفریدگان، و فرموده است: «استغفروا ربکم انه کان غفارا یرسل السماء علیکم مدرارا ویمددکم باموال و بنین» (نوح/آیه 10-12)؛ «از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است، تا باران آسمان را پیوسته بر شما فرو بارد، و شما را به اموال و فرزندان یاری رساند» پس خدا بیامرزد کسی را که پیشباز توبه رود، و از گناهانش بخشش طلبد، پیش از آنکه مرگش برسد. بار خدایا! ما به سوی تو آمدیم، از خانه ها که در آن بودیم و از چادرها که در آن می غنودیم، درحالی که جانوران در بانگ و خروش بودند و کودکان در فریاد و جوش. بار خدایا! خواستاران آمرزش تو ایم و امیدواران نعمت و بخشش توایم. از عذابت ترسانیم، و از کیفرت، هراسان.

خدایا! ما را از باران رحمتت سیراب کن! و از جمله نو میدانمان مگردان! و به قحط سالی مان ممیران! و بر ما مگیر بدانچه کردند بی خردانمان، ای بخشنده تر از همه بخشندگان. ما به سوی تو بیرون شده ایم، و از آنچه بر تو پوشیده نیست به تو شکایت آوردیم، و این هنگامی است که سختی های طاقت فرسا ما را بیچاره کرده، و تنگسالی و بی بارانی به ستوه مان آورده. پیشامدهای سخت به ناتوانی مان کشانده، و فتنه های دشوار کارد را به استخوان رسانده. خدایا از تو می خواهیم ما را نومید باز مگردانی، و نادلخواه از درگاهت نرانی، و ما را به گناهانمان مگیری، و به کردارمان کیفر مدهی. خدایا! باران رحمت خود را بر ما بباران و برکت خویش بر ما بگستران، و روزی و رحمتت را به ما رسان، و ما را آب ده از بارانی سود رسان، سیراب کننده و رویاننده گیاهان، که آنچه خشک شده برویاند، و آنچه مرده است زنده گرداند. فراخی نعمت آن بسیار، میوه اش افزون و بی شمار، که زمین های پست را سیراب کند و به دره ها سیل افکند. درختان را برگ آرد، و نرخها را ارزان دارد. همانا، تو بر هر چیز که خواهی توانایی.

دست شستن حضرت امیر قبل از خوردن آب
حدیثی است، نقل می کنند که حضرت علی (ع) مزرعه ای داشت، مردی است به نام ابی نیزر می گوید: روزی علی (ع) به مزرعه آمد، خودش کلنگ برداشت و در یک چاه فرو رفت، مدت زیادی در آن چاه عمل مقنی گری انجام داد و خیلی هم به تندی کار می کرد. یک وقت از چاه بیرون آمد در حالی که عرق از سر و صورت او جاری بود. بعد فرمود: آیا اینجا غذایی حاضر است؟ گفتم بله مقداری کدو هست، خدمتتان بیاورم؟ فرمود بسیار خوب بیاور. حضرت برخاست و بر سر نهر آبی رفت. دست خودش را با شن شست، وقتی که خوب پاکیزه شد و خواست با دستهای خودش آب بخورد گفت: «ان کفی انظف الآنیه»؛ «دو دست من تمیزترین ظرفهاست» بعد با دست خودش آب خورد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا