تفکر و تعقل در قرآن

تعقل دارای مفهومی است که آن را می توان چنین توصیف کرد: تعقل که باید تقویت شود، عبارت است از تفکر هدفدار با انطباق بر قوانین، یا به عبارت صحیح تر، با انطباق قوانینی که صحت آن ها اثبات شده است بر آن. این ماده در قرآن مجید با عبارات گوناگون، شدیدا مورد تذکر قرار گرفته است.
با کلمه ی تفکر در 18 آیه ی قرآن مانند:
«قل هل یستوی الاعمی و البصر افلا تتفکرون؛ به آنان بگو آیا نابینا و بینا یکی است؟ آیا فکر نمی کنید؟» (انعام/ 50)
با کلمه  ی «عقل» در 49 آیه، مانند:
«و یجعل الرجس علی الذین لا یعقلون؛ و پلیدی را برای کسانی قرار می دهد که تعقل نمی کنند.» (یونس/ 100)
با کلمه ی «تدبیر» در 4آیه ، مانند:
«افلم یدبروا القول ام جاءهم ما لم یأت آباءهم الاولین؛ آیا آنان در گفتار الهی [که عین حق است] نیندیشیده اند، یا برای آنان چیزی آمده است که برای پدران گذشته ی آنان نیامده بود؟» (مؤمنون/ 68)
با کلمه ی «لب» که به معنای عقل ناب و تعقل عمیق است، در 16 آیه. البته این کلمه در شکلا جمع (الباب) و با کلمه ی (اولو) به معنای صاحبان (صاحبان عقول)، در آیات مزبور آمده است، مانند:
«ان فی خلق السماوات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لآیات الاولی الالباب؛ قطعا در آفرینش آسمان ها و زمین و اختلاف (تعاقب) شب و روز، آیاتی است برای عقلاء (خردمندان).» (آل عمران/ 190)
بدان جهت که خداوند متعال اکیدا دستور به تقویت عقل می فرماید، لذا باید گفت: در آیاتی که ماده ی «لب» آمده است – در حقیقت- تحریک و تشویق شدید برای تعقل و تفکر می نماید.
با کلمه ی «شعور» در 28 آیه، مانند:
«یخادعون الله و الذین آمنوا و ما یخدعون الا انفسهم و مایشعرون؛ آنان که درصدد نیرنگ زدن به خدا و به کسانی که ایمان آورده اند، بر می آیند. و آنان نیرنگ نمی زنند، مگر به خودشان و نمی فهمند.» (بقره/ 9)
با کلمه ی «فقه» در 20 آیه، مانند:
«انظر کیف نصرت الآیات لعلهم یفقهون؛ بنگر که چگونه آیات را برای کسانی که خوب می فهمند، مورد تصریف (گرداندن) قرار می دهیم.» (انعام/ 165)
همان طور که ملاحظه می شود، 135 آیه در قرآن مجید درباره ی تحریک به «تفکر»، «تعقل»، «تدبر»، «تحصیل عقل ناب»، «شعور» و «فهم عالی» وارد شده است.
اگر بخواهیم از دیگر کلمات که با دلالت غیرمستقیم به ضرورت تقویت پدیده های مزبور تأکید می کنند، استفاده کنیم، مانند تذکر، تعداد آیات مربوطه از 300 مورد تجاوز می کند.
چیست نشانی آنک هست جهانی دگر *** نو شدن حال ها رفتن این کهنه هاست
روز نو و شام نو، باغ نو و دام نو *** هرنفس اندیشه نو، نوخوشی و نوعناست
به همین جهت، منابع اسلامی با تذکر فراوان به لزوم آشنایی با قوانینی که تفکر هدفدار و تعقل باید بر طبق آن ها حرکت کنند، آن مواد ضروری و مفید را که اداره کننده ی حیات معقول انسان ها می باشند، بیان نموده و طرق پیدا کردن این مواد را گوشزد می کند. وقتی آیاتی را که در توضیح ماده ی اول آورده ایم، با دقت کامل مورد توجه قرار بدهیم، به خوبی اثبات می شود که نیروی تعقل چگونه باید تقویت شود و کدامین مواد برای حرکت در مسیر حیات معقول برای تحویل دادن به آسیب مغز، ضروری و مفید می باشند. ضمنا همان آیات، اهمیت حیاتی اصول و قوانین صحیح را که در پهنه ی هستی -چه برای فهم واقعیات برون ذاتی و چه برای درک واقعیات درون ذاتی باید فهمید- گوشزد می کند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا