کتاب اخلاق محتشمی

اخلاق محتشمی کتابی است که از لحاظ موضوع در ردیف کتاب اخلاق ناصری خواجه است و از نظر سبک ترجمه متقدمان نمونه ارزنده ای به شمار می رود. شیوه تألیف این کتاب چنان است که نخست درباره هر موضوع اخلاقی از قبیل: آفات حرص و طمع، و اعراض از دنیا و اقبال بر آخرت و جز اینها آیه هایی از قرآن می آورد و سپس به یاد کردن حدیث های نبوی (از منبع های علویان) می پردازد و آنگاه از کلام حکما و دعاة نقل می کند. خواجه در صفحه نخست به تصریح از "سجلات موالی" و "دعوات موالینا لذکرهم السلام" و "نکت رجال و دعاة ایشان" و "عموم رفیقان" یاد می کند و در بسیاری از صفحه ها، گفته های اعیان و دیگر بزرگان فرقه اسماعیلیان را می آورد.
در این کتاب خواجه نثر متکلف تری برگزیده و کلمه های نامأنوس تری به کار برده است. این کتاب را خواجه برای خواجه ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور محتشم قهستان تألیف کرده است که از نوع کتب پند و امثال شرقی است و با آنکه در آن گاهی از حکمای یونان سخنانی نقل می کند فاقد جنبه فلسفی و تحلیل روحی فضائل و رذایل است. خواجه در این کتاب در هر بابی نخست آیات قرآنی و بعد احادیثی از پیغمبر اسلام و امامان شیعی و بعد سخنانی از دعات اسماعیلی و حکمای یونان نقل می کند و بعد ترجمه فارسی آن را می آورد. ترجمه ها غالبا سلیس و روان و فصیح است.
این کتاب به جز متن اخلاق محتشمی مشتمل بر سه رساله دیگر نیز هست که عبارتند از:
1. ترجمه رساله منسوب به داد به پارسی یا ابن مقفع به نام (ادب الوجیز للولد اصغیر) که موضوع آن پندها و دستورهایی است به نوزادان و جوانان درباره خویها و آئین های زندگی و اگر از آن داد به پارسی باشد بی شک مانند دیگر تألیفهای وی چون (ادب الکبیر و ادب الصغیر) از بزرگترین سرچشمه هایی تربیت و اخلاق نظری در جهان اسلام است. این رساله 65 صفحه است.
2. رساله در تولا و تبرا: در این رساله کوچک، خواجه طوسی مسئله تبرا و تولا را که از نشانه های تشیع است به شیوه فلسفی تجزیه و تحلیل می کند. این رساله 9 صفحه است.
3. مقاله فی فضائل امیرالمؤمنین (ع): در این رساله به روایت از پیامبر (ص) محمد (ص) و علی و حسن و حسین (ع) را با 4 تن از پیامبران نخستین: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی (ع) برابر می کند و حدیث های دیگر در فضیلت علی (ع) می آورد و از لحاظ لفظی در اولینان و آخرینان جمع اولین و آخرین به کار می برد. این رساله 6 صفحه است.

معرفی اجمالی نویسنده
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابوجعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب قهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد.
به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فریدالدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب
این کتاب دارای 40 باب است در موضوع های مختلف اخلاق که به شرح زیر می باشد:
باب اول: فی الدین و معرفة الخالق
باب دوم: فی معرفة النبوة و الامامة و خلو الزمان عنه
باب سوم: فی الحب و البغض و التولی و التبری
باب چهارم: فی الاتحاد و الاتفاق و التوقی من الکبر والنفاق
باب پنجم: فی الجهاد و بذل النفس فی سبیل الله
باب ششم: فی العقل و العلم و شرفهما
باب هفتم: فی الطاعة و العبادة و المواظبة علی الاعمال الضالة
باب هشتم: فی الدعاء و الصدقة و فوائدهما
باب نهم: فی التقوی و الزهد و خشیة الله تعالی
باب دهم: فی الشکر و الصبر
باب یازدهم: فی الرضا و التسلیم
باب دوازدهم: فی التوکل و الانقطاع الی الله
باب سیزدهم: فی فعل الخیر و التوقی عن الشر
باب چهاردهم: فی الاجتناب من البغی و الظلم
باب پانزدهم: فی مذمة الدنیا
باب شانزدهم: فی الاعراض عن الدنیا و الاقبال علی الاخرة
باب هفدهم: فی معایب جمع المال
باب هجدهم: فی آفات الحرص و الطمع
باب نوزدهم: فی فضل الفقر علی الغنی
باب بیستم: فی حفظ الامانة و الاحتراز من الخیانة
باب بیست و یکم: فی صدق الحدیث و التحرز من الکذب
باب بیست و دوم: فی فوائد الصمت و حفظ اللسان
باب بیست و سوم: فی مضرة هفوات اللسان
باب بیست و چهارم: فی حسن الخلق. مکارم الاخلاق
باب بیست و پنجم: فی الحلم و العفو و کظم الغیظ
باب بیست و ششم: فی آفات الحسد و الحقد و العداوة
باب بیست و هفتم: فی الحث علی التواضع و خفض الجناح
باب بیست و هشتم: فی ذم التکبر و التجبر و الافتخار
باب بیست و نهم: فی فضائل السخاء و الکرم و الایثار
باب سی ام: فی رذائل البخل و الشح و الامساک
باب سی و یکم: فی الشجاعة و النجدة و ثبات القدم
باب سی و دوم: فی العفة و قمع الشهوات
باب سی و سوم: فی الخلة و الصداقة
باب سی و چهارم: فی مجالسة العلماء و الاخیار
باب سی و پنجم: فی الاجتناب عن مجالسة الاشرار و الجهال
باب سی و ششم: فی حضال السادات و صفات اهل الخیر
باب سی و هفتم: فی الرای و التعبیة
باب سی و هشتم: فی طلب السعادة و ذکر الخیر
باب سی و نهم: فی الامثال و الشواهد و الاداب و المواعظ
باب چهلم: فی الحکایات و النوادر و النکت و النصایح
ترجمه الادب الوجیز للولد الصغیر
رساله در تولا و تبرا
مقاله فی فضائل امیرالمؤمنین علی (ع).