بازتاب ها و نتایج انسان گرایی رنسانس در تاریخ غرب

رنسانس سرآغاز عصر جدیدی در تاریخ غرب

رنسانس سرآغاز عصر جدیدی در تاریخ غرب است، از آن رو که هنرها، ادبیات و... بعد از قرن ها فراموشی و میرایی، دوباره جان گرفت و زنده شد؛ البته با محوریت انسان و جایگزینی انسان به جای خدا و مادیت به جای معنویت. این دوره، با اصلاح دینی و سپس، استعمار مشرق زمین و عصر روشنگری و انقلاب در اروپا ادامه یافت و به سرعت، نه اروپا و غرب را، بلکه تمام دنیا را متأثر ساخت.

ورود مؤلفه های اصلی رنسانس به عرصه های مختلف اجتماعی
بسیاری از الگوها و ارزش های قرن چهارده میلادی، به درون قرن بعدی هم کشیده شد، ولی تولد عناصر جدید در فرهنگ قرن پانزدهم، آن را متمایز از درون رکود قرون وسطایی قرن چهارده می ساخت و از این رو، آن را رنسانس یا تجدید تولد می نامند. رنسانس از ایتالیای 1350 آغاز و تا 1550، به بقیه ی ممالک اروپایی دامن خود را گستراند و در این دوره، مردم ایتالیا بانی تجدید تمدن کهن یونانی و رومی شدند؛ لذا ایتالیای قرن چهارده و پانزده، زادگاه عصر جدید است که این عصر از چند ویژگی دین زدایی، دنیاگرایی، به ویژه، فردمداری برخوردار است. به گونه ای که تصور می شد، انسان می تواند هر چه را اداره کند و محقق سازد. البته ابداع چاپ به مفهوم جدید (چاپ فلزی با سرعت تکثیر بیشتر)، اندیشه ی رنسانسی را در اروپا منتشر ساخت. مؤلفه های اصلی رنسانس، به عرصه های مختلف اجتماعی سرایت کرد؛ از جمله: جایگاه نجیبان و اشراف زمین دار، تنزل و طبقه ی متوسط شهری رشد قابل توجهی یافت. نظام دیپلماسی تغییرات جدیدی پیدا کرد، مانند ضرورت اقامت دائمی تر سفیر در کشور محل مأموریت. هنرمندان عصر رنسانس، تقلید از طبیعت را هدف اصلی خود قرار دادند. استفاده از آهنگ های غیر دینی و ترانه های عاشقانه ی دسته جمعی متداول شد. دولت های رنسانسی، دولت های غیر مذهبی تر، غیر متمرکزتر و در ضدیت بیشتر با طبقه ی اشراف و در تلاش برای کنترل کلیسا بودند. علی رغم این تحولات، وضعیت ایتالیای قرن شانزدهم از نظر ماکیاولی چنان وخیم است که او می کوشد، شهریار قدرت مندی را بسازد و به عرصه ی سیاست بیاورد که جراحات (عقب ماندگی های)، ایتالیا را التیام بخشد.

تأثیرات کلیسا از رنسانس

کلیسا نیز تأثیرات مهمی از رنسانس پذیرفت. شورای جهانی کلیسا در 1418، اصلاح کلیسا را به تصویب رساند. در خارج از ساختار رسمی کلیسا، تلاش های بسیاری از سوی کشیشان برای آن چه بدعت نامیده می شد، آغاز گردید. بدعت هایی چون ادعای پاپ ها به اقتدار دنیوی مبتنی بر دین، لزوم زیارت و حرمت گذاری به قدسیان، منع دینی مراجعه ی مستقیم پیروان مسیحی به انجیل و نیز رنسانس، پرسش های تازه ای را در باب سنت های قرون وسطایی برانگیخت. انسان گرایان از بازگشت به منابع اولیه مسیحیت و انتقاد از رسوم جاری مذهبی حمایت می کردند، البته این حرکت، بعد جای خود را به رنسانس مذهبی عمیق تری داد که از آن به عصر اصلاح دینی یاد می شود.

وضعیت کلیسای کاتولیک
کلیسای کاتولیک در طول همه­ ی سال های قرون وسطی، به تثبیت موضع خود پرداخت و هم بر همه ی امپراطوران زمان فائق آمد و با دستگاه تفتیش عقاید، به جنگ عقل و خرد رفت و پیام رستگاری کلیسایی را به اعماق شهرها و روستاها برد؟! اما در اواخر قرون وسطا، به علت قدرت گرفتن دولت های پادشاهی، نظام پاپی و کلیسایی اقتدار دنیوی خود را به میزان قابل توجهی از دست داد. مشکلات نهادی کلیسای کاتولیک سده های چهاردهم و پانزدهم، به خصوص، ناتوانی پاپ ها در دوره ی رنسانس در عرضه ی رهبری معنوی، بر حیات مذهبی تمام قلمرو مسیحیت تأثیر نامطلوب گذاشت. زنگ خطر بزرگ تر بر ضد اقتدار دستگاه پاپ و وحدت کلیسا، در قرن شانزدهم و در ایامی طنین انداز شد که نهضت اصلاح دینی، یک پارچگی قلمرو مسیحیت در قرون وسطی را به نحو جبران ناپذیری از هم گسست.

نهضت اصلاح دینی (پروتستان)

مارتین لوتر (متوفی 1546) و ژان کالون (متوفی 1564)، نهضت اصلاح دینی (پروتستان) را عمیق تر از همه پی گرفتند. هدف آنان، اصلاح دینی در قلمرو مسیحیت بود. لوتر و پیروانش کوشیدند تا با کسب دانش کلاسیک، محتوای دانش جدید را با محتوای اخلاقی مسیحیت سازگار نمایند. آن ها در اسناد اولیه ی مسیحی، مذهب ساده ای را کشف کردند و به این نتیجه دست یافتند که مباحث الهیات شناختی پیچیده ی قرون وسطا، موجب تحریف مسیحیت شده است. لوتری ها مایل بودند کتاب مقدس به زبان روز ترجمه شود تا آدم های معمولی هم بتوانند آن را بخوانند و حتی دون پایه ترین زنان بتوانند انجیل را مطالعه نمایند. به هر روی، عقیده بر این بود که برای تغییر جامعه لازم است، ابتدا انسان تغییر کند. به نظر می رسد، اعتقاد به کاربرد دانش جدید به منظور اصلاح کلیسا و جامعه، حلقه ی اتصال و آرمان مشترک تمام انسان گرایان مسیحی است.

تأثیرات اصلاح دینی پروتستانی
اصلاح دینی پروتستانی تأثیرات عمیقی در برداشت. مثلا این اصلاح گری در بسط تعلیم و تربیت جدید در اروپا و بقیه ی غرب، تأثیر مهمی نهاد. در عرصه ی شعائر دینی، پروتستان ها، شعائری چون: آمرزش گناهان از سوی پاپ ها، حرمت به بقایای قدسیان و تجرد کشیشی را از بین بردند. انجمن سیوعی را در عرصه ی اصلاح دینی کاتولیکی پدید آوردند، ولی انشعاب در پروتستان که حاصل متفاوت بودن تفسیر انجیل از سوی دیگر خوانندگان آن بود، از شدت گذاری آن کاست. به بیان دیگر، گرچه با صلح آگسبورک در سال 1555، آیین لوتری در امپراتوری روم رسمیت یافت، ولی پروتستان در جذب حامیان جدید در خارج از اسکاندیناوی توفیق نیافت. در عوض، آیین کالونی که دیگر شکل پروتستان بود، توانست خلاء فوق را پر کند.

سال های نیمه ی دوم قرن شانزده و نیمه ی اول قرن هفده
سال های نیمه ی دوم قرن شانزده و نیمه ی اول قرن هفده، فرصت های تازه ای در اختیار اروپا گذاشت که از آن جمله اشتغال و استعمار سرزمین های غیر اروپایی و آغاز بهره برداری مادی از آن هاست و از این رو، ناحیه ی ساحلی اقیانوس اطلس به مرکز فعالیت بازرگانی در آمد که ابتدا پرتغال و اسپانیا و سپس هلند و انگلیس را به ثروت و قدرت رساند. اشغال سرزمین ها، بر رقابت بیشتر و تعمیق بحران و بروز جنگ میان دولت های اروپایی تأثیر گذاشت، در عوض، توفیق اروپاییان در سلطه بر اقوام بومی، اعتقاد مردم اروپا، مبنی بر برتری ذاتی تمدن اروپایی بر دیگران را قوت بخشید. این تفکر، رابطه ی تمدن مغرب زمین را با بقیه دنیا رقم زد.

اختلاف بین کاتولیک ها و پروتستان ها
نهضت اصلاح دینی به انشعاب و بروز اختلاف بین کاتولیک ها و پروتستان ها انجامید که وقوع جنگ های مذهبی و از دست رفتن یکپارچگی دینی را در بخش اعظم تاریخ اروپای سال های 1560 تا 1650 به همراه آورد. در واقع، مبارزه بین آیین کالونی و کلیسای کاتولیک در جذب اذهان و قلوب اروپاییان، کانون اصلی جنگ های مذهبی قرن شانزدهم است. با این حال، نیروهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هم در این جنگ ها، نقش مهمی بازی کردند. البته از بین جنگ های مذهبی سده ی شانزدهم، هیچ یک حساس تر و مخرب تر از جنگ های مذهبی داخلی فرانسه (1598-1562) نبود؛ اما عاقبت اروپایی ها به این نتیجه رسیدند که ناچارند واقعیت های گوناگون پرستش خدا را بپذیرند و عزم خود را در استعمار دول ت­های شرقی به کار اندازند و یا آن را تقویت کنند.

تورم و رکود اقتصادی
در بخشی از تاریخ اروپای سال های فوق، رونق و در بخشی دیگر، تورم و رکود اقتصادی اتفاق افتاد. علت تورم را اغلب ناشی از ورود فراوان فلزات گران بهاء از کشورهای مستعمره دانسته اند، ولی حادثه ی مهم این سال ها، جنگ سی ساله است. این جنگ، آخرین جنگ های مذهبی است که بخش زیادی از آن در آلمان 1618 تا1648 روی داد. البته برخی از مورخان این جنگ را قسمتی از مبارزه ی بزرگ تر بر سر تصاحب رهبری اروپا می دانند. همین مورخان، جنگ سی ساله را صرف نظر از تشکیل اتحادیه ی پروتستانی (1608) و کاتولیکی (1609)، به چهار مرحله ی بوهمی یا اسپانیایی (25-1618)، دانمارکی (29-1626)، سوئدی (35-1630) و فرانسوی (48-1636) تقسیم کرده اند. به هر روی، جنگ سی ساله مهلک ترین جنگی بود که اروپا بعد از جنگ های صد سالة 1453-1337 به خود دید و نیز به دلیل تعدد ملل درگیر و نبردهای فراوان، بعضی آن را جنگ جهانی اول نامیدند. جنگ های سی ساله، سرانجام با صلح وستفالیا (1648) در آلمان و صلح پیرنه (1659) بین فرانسه و اسپانیا به پایان رسید.

آرای اندیشمندان سیاسی و دانشمندان طبیعی سده ی هفدهم
آرای اندیشمندان سیاسی و دانشمندان طبیعی سده ی هفدهم تنها بر بخشی از نخبگان تحصیل کرده تأثیر گذاشت، ولی در قرن هجدهم چنین آرایی، چنان تأثیر وسیعی بر جامعه ی اروپایی نهاد که به همین دلیل از آن به عصر روشنگری نام می برند. در عصر جدید، مسیحیت سنتی کنار رفت و دنیاگرایی افراطی قوام گرفت. البته کنار نهادن مسیحیت سنتی و روی آوردن به دنیاگرایی، ریشه در رنسانس دارد، ولی از آن زمان تا قرن هجده میلادی، دنیاگرایی، دامنه­ ی وسیعی نیافت؛ اما از آن به بعد، ماده گرایی جای پرستش مذهبی را گرفت.

روشنگری چیست؟

ایمانوئل کانت (متوفی 1804)، در تعریف آن می گوید: روشنگری، نهضت متفکرانی بود که جرأت می کردند تا بیندیشند و بدانند؛ در واقع روشنگری نهضتی است که از کاربرد روش علمی برای فهم تمام جوانب زندگی حمایت می نمود و از مردم می خواست تا خود را از قید و بندهای گذشته رها کنند، به امید اینکه به سوی جامعه ای بهتر از آنچه به ارث برده اند، گام بردارند.

تغییرات مهم فکری در عصر و نهضت روشنگری
تغییرات مهم فکری که در عصر و نهضت روشنگری در نیل به جامعه ی مطلوب تر اتفاق افتاد، عبارتند بودند از:
1 ـ اشاعه ی علم تجربی: اندیشمندان قرن هجده برخلاف گذشته، دانش را از منابع غیر دینی به دست می آوردند.
2ـ شک گرایی دینی: برخلاف قرن هفده، شک گرایی نسبت به اصول عقاید مسیحیت عمومیت پیدا کرد.

الهام فکری نهضت روشنگری از جان لاک و آیزاک نیوتن
نهضت روشنگری، الهام فکری خود را از دو انگلیسی: جان لاک (متوفی 1704)، با انکار عقاید فطری در انسان و آیزاک نیوتن با طرح قانون تحرک می گیرد. در سطح کشورها این نهضت بیش از هر چیز از فرهنگ فرانسه تأثیر پذیرفته است. از آن رو که اکثر رهبران نهضت، فرانسوی بودند و آنها به زندگی در این دنیا و راه های پیشرفت و کسب سعادت در آن بدون رویکرد به دین، می اندیشند. نهضت روشنگری، در طول سده ی هجدهم راه تکامل پیمود و هر نسل آن از نسل قبلی، تندروتر شد، ولی سه تن از آن ها بیش از دیگران در عرصه ی روشنگری درخشیدند که عبارتند از:
الف: منتسکیو (متوفی 1755) با حمله به مذهب سنتی، حمایت از تساهل مذهبی، محکوم کردن بردگی و استفاده از منطق برای آزاد کردن انسان از قید تعصبات، خدمتی بزرگ به عصر روشنگری کرد.
ب: ولتر (متوفی 1778)، بیشتر به خاطر انتقاد از مذهب سنتی و دلبستگی شدید به آرمان های تسامح مذهبی معروف شده است. این جمله از اوست: خداوند به کسی محبت نمی کند و به دعاهای کسی پاسخ نمی دهد.
ج: دیدرو (متوفی 1784)، مسیحیت را به خاطر تعصب و بی منطقی اش محکوم می کرد و از میان تمام ادیان، مسیحیت را بدترین آنها می دانست و در این باره نوشت: مسیحیت در جزم اندیشی، مهمل ترین و ظالمانه ترین دین است. به هر روی، او در انهدام قدرت سلطنت و رواج روح استقلال و تغییر روش کلی تفکر بسیار کوشید و البته باید آدام اسمیت (متوفی 1790) را نیز به این مجموعه افزود که بر لسه فر یا آزادی اقتصادی (اقتصاد آزاد) پای فشرد و هم چنین، ژان ژاک روسو (متوفی 1778) که به ترویج سنت نقد از عقاید گذشته پرداخت. به این سان سده ی هجدهم نخستین گام اساسی در حذف کامل پروردگار و نقش وی در اداره ی امور اجتماعی بود.

انقلاب یا جنگ داخلی در انگلستان سده ی هفدهم

انقلاب یا جنگ داخلی انگلستان سده ی هفدهم، موضوع مهم و بحث انگیزی است به این جهت، تاریخ نگاران از جهات متفاوت به آن نگریسته اند و به این دلیل در تفسیر آن به نتایج متناقضی رسیده اند. هسته ی این انقلاب، از مبارزه میان پادشاه و پارلمان نشأت گرفت و جدال بر سر تعیین نقش پادشاه و پارلمان در اداره کردن انگلستان به صورت جنگ مسلحانه درآمد و مشکلات اقتصادی و بالاتر از همه، جدال عمیق مذهبی، مبارزه بر مسائل سیاسی را پیچیده تر کرد. به دیگر بیان، در سال های نخست قرن هفده، بین شاه و پارلمان، اختلافاتی پدید آمد که هسته ی اصلی آن، دفاع پادشاه از حق الهی سلطنت از یک سو و مخالفت مجلس با این ایده از سوی دیگر بود. البته رابطه­ ی صمیمی شاه با کاتولیک ها، مجلس را به مخالفت بیشتر با شاه کشاند. یکی از دلایل این مخالفت، افشای قصد متعصبان کاتولیک در 1605 برای انفجار مجلس معروف به توطئه ی باروت بود. به علاوه، مخالفت شاه با تغییر سیستم اسقفی کلیسا با عقاید کالونی ها، هزینه کردن بخشی از مالیات موسوم به پول کشتی در شهرهای دور از ساحل، ازدواج شاه با یک شاهزاده ی کاتولیک مذهب، به اختلافات دامن زد؛ تا اینکه مجلس به محدودکردن قدرت شاه دست زد. پادشاه با تصمیم مجلس به مخالفت برخاست که حاصلش آغاز جنگ بین هواداران شاه و مجلس بود. سرانجام این جنگ به نفع ارتش مردمی هواخواه پارلمان به رهبری کرامول به پیروزی رسید. شاه به اسارت درآمد و مجلس رأی به اعدام شاه (چارلزاول) داد. پس از آن، مجلس، انگلستان را به صورت جمهوری مشترک المنافع درآورد. کرامول به کمک مجلس، قیام کاتولیک های ایرلند، اسکاتلندی های مدافع پسر چالزاول را سرکوب کرد؛ ولی مجلس، اندکی بعد به مخالفت با دیکتاتوری های کرامول بلند شد. در نتیجه، کرامول مجلس را منحل و کشور را به یازده ناحیه تقسیم کرد و حکومت هر ناحیه را به امیری از لشکر خود سپرد. کرامول در 1658 درگذشت و نظامیان پس از او نتوانستند بر حکومت باقی بمانند. لذا چارلز دوم پسر چارلز اول را به سلطنت آوردند. چارلز دوم در 1672 به موجب اعلامیه­ ی تسامح، قوانین پارلمان بر ضد کاتولیک ها را به حالت تعلیق درآورد. در عوض مجلس، قانون طرد را تصویب کرد که بر پایه ی آن، شاهزاده جمیز تا زمانی که از آیین کاتولیک پیروی می کند، نمی تواند به سلطنت برسد. در اوج اختلاف بین مجلس و شاه، شاهزاده اورانژ به پایتخت لشکر کشید و بدون خون ریزی، جمیز دوم را خلع کرد و مجلس هم با سپردن سلطنت به ویلیام شاهزاده اورانژی، او را مکلف ساخت که لایحه ی حقوق مصوب 1689 مجلس را به اجرا بگذارد که شالوده ی سلطنت مشروطه را پی ریزی می کرد و این همان انقلاب انگلیس است.

آغاز راه جدیدی در غرب
رنسانس، اصلاح دینی، عصر روشنگری، تأسیس دولت ملت، انقلاب انگلیس و تحولات عمده، دوره ای است که از 1350 آغاز و تا اواخر قرن هفدهم پایان پذیرفته و البته این تحولات به نوبه ی خود منشأ حوادث دیگری در عرصه های مختلف شده اند. آن چه در این دوره مهم تر می نماید، آغاز راه جدیدی در غرب است که تاکنون ادامه یافته که آن، علی رغم دستاوردهای مثبت، بازتاب های منفی عمیقی را نیز بر جای نهاده است. از آن جمله، دور شدن از خدا و جایگزینی علم به جای آن.