تورات و دیگر کتب مذهبی یهود

عهد عتیق و تاریخچه آن

عهد عتیق یا تورات مجموعه ای است از نظم و نثر و دربردارنده احکام و سرودهای مذهبی قوم یهود است. عهد قدیم شامل داستانهای دوره بدوی و قانون الهی و تاریخ فلسطین است. این کتاب در قرن سوم ق. م. به یونانی ترجمه شد و بعدها و به زبان لاتین درآمد. کتب عهد قدیم به زبانهای آرامی و عبری نگاشته شده بود. تاریخ ترجمه عهد قدیم از زبان اصلی به زبانهای آرامی و عبری نگاشته شده بود. تاریخ ترجمه عهد قدیم از زبان اصلی به زبانهای یونانی و مصری و لاتینی و... به یکصد و پنجاه ق. م. می رسد که برای مردم مصر و یونان ترجمه شد. ترجمه عهد عتیق توسط هفتاد نفر مترجم صورت گرفت. قدیمی ترین نسخه خطی عبری که در دست است، از قرن دهم بعد از میلاد تجاوز نمی کند. ترجمه ای از تورات به زبان سریانی به نام روایت ساده در دست است که گویا به قرن دوم میلادی مربوط است. تورات کلمه ای عبری و به معنای هدایت است. در یونانی به پنتاتوک یعنی پنج طومار معروف است.
با افزودن صحیفه یوشع به تورات آن را در یونانی هکزاتوک یعنی اسفار ششگانه گویند که نخستین بخش کتاب عهد عتیق را تشکیل می دهد. تورات شامل پنج کتاب به شرح زیر و منسوب به حضرت موسی است: سفر پیدایش، سفر خروج، سفر اعداد، سفر لاویان، سفر تثنیه.
در ابتدای دوره مسیحیت، کتاب عهد قدیم شامل تورات، قانون و کتب انبیاء و احوالات اولیاء دین بود. کاهنان در این اندیشه بودند که از نابودی مذهب ملی خود جلوگیری کنند و پیامی از جانب خدا برای مردم بیاورند و آن را قانون شریعت گویند، و برای این که از یاری انبیاء برخوردار شوند، آنچه از عقاید آنان را که کمتر رنگ افراطی دارد در آن بگنجانند. به همین جهت در سال هیجدهم سلطنت شاه یوشب، حلقیال کاهن به آن پادشاه اظهار داشت که در سجلات محرمانه معبد طومار عجیبی وجود دارد که در آن حضرت موسی به فرمان یهوه تکالیف و حل مسائل و مشکلات تاریخی و اخلاقی را که اسباب مجادله و اختلاف شدید میان انبیاء الهی شده، به صورت قطعی و برای همیشه روشن کرده است. در سال 444 ق. م عزرا که یکی از کاهنان دانشمند بود، یهودیان را گرد آورد به اتفاق لاویان دستیار خود در مدت هفت روز محتوای آن طومارها را برای مردم خواند. در پایان کاهنان و پیشوایان قوم سوگند یاد کردند که به آن دستورات عمل نمایند. اگر چه درست معلوم نیست که آن سفر شریعت یا کتاب عهد، چه بوده است. شاید فصلهای 20 تا 23 سفر خروج باشد و یا سفر تثنیه. به هر حال تورات شامل بخش اعظم عهد قدیم بوده است. محققان در تاریخ ادیان تورات را کتابی ناقص و دست خورده و با تصرفات فراوانی شناخته اند.
در سال 1564 میلادی شورای ترانت هرگونه شک در آسمانی بودن تورات و انجیل را ممنوع اعلام کرد. به همین جهت کنیسه های یهود و کلیساهای مسیحی این دو کتاب را وحی الهی می دانند. در مقابل گروهی فقط اخلاقیات و احکام مذهبی تورات و انجیل را از طرف خداوند می دانند. نخستین کسی که تناقضات تورات را آشکار کرد، اسپینوزا فلیسوف یهودی مذهب هلندی بود که در قرن 17 میلادی می زیست.
دانشمندان عقیده دارند که سفر تثنیه ظاهرا به وسیله نویسندگان یا نویسنده دیگری نوشته شده و آن را با علامت D نشان می دهند. داستانهای آفرینش و فریب آدم و حوا و طوفان نوح از افسانه های بین النهرین سرچشمه گرفته که به سه هزار سال قبل از میلاد می رسد. احتمالا برخی از این افسانه ها را یهودیان در طی دوران اسارت خود در بابل گرفته باشند. احتمال دیگر این است که این افسانه ها را از اقوام سومری و سامی قدیم گرفته باشند. جان ناس محقق در تاریخ ادیان می گوید: «در سال 69 میلادی که شهر اورشلیم در محاصره سپاهیان روم بود، یکی از کاهنان یهود (ربی) به نام یوحنان بن زکی از اورشلیم گریخت و به شهر ساحلی یبنه رفت و در آنجا یک دارالتعلیم (به عبری: مدارش) تأسیس کرد. در این مدرسه بود که روایات اسرائیلی تدوین شد و سرانجام با تدوین تورات و دیگر کتب روائی- تاریخی، عهد عتیق به رسمیت شناخته شد. در این مدرسه که به مدت شصت سال فعال بود، متون مذهبی علاوه بر تدوین، شرح و تفسیر شد. پس از بسته شدن این مدرسه و حوادث روزگار، دوباره در شهر جلیل علماء یهود گردهم آمدند و اوراق و مکتوبات خود را در کتابی مستقل تدوین کردند که به نام یشنای کبیر یا نسخه دوم معروف است.
این کتاب مشتمل بر چهار هزار مسئله دینی است که به تفسیر تورات پرداخته و در نزد یهود اعتباری بسیار داشت. این کتاب در ردیف تورات قرار گرفت. و چون قوانین و شرایع عصر موسی در قرن دوم میلادی کهنه شده بود، این کتاب یعنی یشنا جای تورات را گرفت. تدوین کامل یشنا در حدود سال 220 میلادی پایان یافت. در تدوین این کتاب یکصد و پنجاه نفر از علماء یهود شرکت داشتند. مطالب این کتاب مربوط است به حوادث شش قرن قبل از ظهور اسکندر مقدونی تا زمان تدوین کتاب. این کتاب در شش باب تدوین شد: شرح اعیاد فصلی و ماه روزه، مناجات و ادعیه، قوانین شرعی و زراعت و حقوق و حدود فقرا و اغنیا، حقوق زنان و قوانین ازدواج و طلاق، قوانین مدنی و جزائی، نذور و هدایا و قربانی ها، آداب طهارت و نجاست اشیاء و اجساد و دستور تغسیل و تطهیر اشیاء و افراد.

بخشهای پنج گانه تورات

عهد عتیق یا تورات مرکب از اسفار خمسه یا کتابهای پنجگانه است:
1- سفر پیدایش یا تکوین؛ که درباره: خلق جهان و آدم و حوا و موجودات در شش روز، بحث می کند. در این کتاب از طوفان نوح کشتی او و داستان ابراهیم و یعقوب و بنی اسرائیل سخن رفته و با بیان مرگ یوسف پسر یعقوب پایان می یابد.
2- سفر خروج؛ که درباره بیرون آمدن عبرانیان به رهبری موسی از مصر است و نیز از احکام موسی سخن می گوید.
3- سفر لاویان؛ که درباره اعقاب لاوی از اسباط بنی اسرائیل، سخن می گوید. در این کتاب از احکام و شرایع یهود و وظایف لاویان و قضاوت سخن رفته است.
4- سفر اعداد؛ که درباره تقیسم اسباط بنی اسرائیل و آمار ذکور ایشان و ترتیب منازل آنها بحث می کند.
5- سفر تثنیه؛ که به معنای دوتائی و دوباره شدن چیزی است، به تکرار شرایع تورات پرداخته و با بیان مرگ موسی و دفن او در کوههای موآب، پایان می یابد.
این کتابهای پنجگانه را تورات خوانند و معتقدند که بر موسی وحی شده است. دیگر کتب عهد عتیق را نیز تورات گویند که مجموع آنها چهل و دو کتاب است. تورات در لغت عبری به معنای آموزش و تعلیم قانون و شریعت است. فرقه های یهودی، هر کدام تورات ویژه خود را دارند. تورات های زبانهای گوناگون نیز اختلافات بسیاری با یکدیگر دارند، مثلا تورات سامری با تورات عبری بیش از 265 مورد اختلاف دارد و یا اختلاف تورات عبری با یونانی بسیار است. بیشتر یهودیان تورات عبری را معتبر می دانند. یهودیان معتقدند که تورات عبری همان توراتی است که در طور سینا بر حضرت موسی (ع) نازل شده است. یهودیان بر تورات تفاسیری نوشته اند که در ابتدا به زبان آرامی نگاشته شده و آن را یشنا می نامند.

تلمود

پس از ظهور عیسی بن مریم (ع) دو کتاب دیگر بر کتابهای مذهبی یهود اضافه شد؛ یکی به نام تلمود اورشلیمی و دیگری به نام تلمود بابلی. تلمود بابلی در نزد یهودیان از اعتبار بیشتری برخوردار است. تلمود اورشلیم را خاخام های طبریه نوشته اند که تاریخ نگارش آن به قرن سوم تا پنجم میلادی می رسد. تلمود بابلی در قرن پنجم میلادی نوشته شد. کتاب تلمود دربردارنده دو قسمت است؛ یک قسمت را میشنا گویند و قسمت دوم را گمارا نامند. میشنا یعنی کردار و به معنای تقلید یهود از موسی است. یهودیان معتقدند که این تقالید در کوه طور سینا بر موسی نازل شده و از موسی به هارون و از هارون به یوشع و به دیگر انبیاء بنی اسرائیل رسیده است و از آن پس به دست کاهنان و خاخام های یهود رسیده و در قرن دوم پس از میلاد تدوین شده است. گمارا که به معنای تعلیم است، شامل مجموعه تعلیمات و تفاسیری است که پس از میشنا در مدارس عالیه مذهبی یهود تدریس می شده است.
محققان معتقدند که هر یک از اسفار تورات قرنها با هم فاصله دارند و قرنها پس از رحلت موسی تدوین شده و به صورت امروز درآمده اند. محققان یهودی اعتراف کرده اند که تورات اصلی در فتنه ها و جنگهای اولیه از بین رفته است. تورات اصلی و احکام دهگانه پس از مرگ موسی در صندوق شهادت جا داشته است و علماء بنی اسرائیل بنا به وصیت موسی هر از چندی یک بار آن را بیرون آورده، قرائت می کردند، و آن نسخه با همان صندوق قرنها قبل از میلاد از بین رفته است و تورات بعدی از روی محفوظات و دیگر مکتوبات تدوین شد. محققان یهودی به نقد تورات پرداخته اند و در این رابطه کتبی تألیف کرده اند. آنان ثابت کرده اند که تورات موجود مربوط به یک عصر و تألیف یک نفر نیست، مثلا سفر خروج در قرن نهم قبل از میلاد و سفر تثنیه در قرن هفتم و هشتم قبل از میلاد و سفر لاویان در سال 516 قبل از میلاد نوشته شده است. این اسفار از آداب و رسوم زمان نگارش خود متأثرند و مخصوصا شامل آموخته های ایرانی- بابلی می باشند. برخی دیگر از محققان اسفار تورات را ساخته خاخام ها می دانند. به نظر می رسد که عهد عتیق پس از هجرت یهود به دیگر سرزمینها تألیف شده باشد.
ویل دورانت می گوید: «اینکه اسفار چگونه و چه وقت و کجا نوشته شده، سوالی است که طرح آن عیبی ندارد و همین سوال باعث گردیده تا پنجاه هزار جلد کتاب در این باره نوشته شود.» یک نویسنده غربی می گوید: «کلام خداوند بر انبیاء نازل می شده و ایشان آن را به زبان خوم خود بازگو می کردند. وحی را یا خود نبی می نوشت و یا به کاتبان می گفت تا بنویسند. بدون شک نسخه های اصلی در دست ما نیست، آنچه فعلا در دست است، از روی نسخه اصلی استنساخ شده است و در عین حال دارای اختلافات جزئی با اصل می باشند.»
نسخه برداری عهد عتیق از روی نسخه عبری و از روی نسخه موریائی که توسط یهودیان در طبریه نگاشته شده، نگارش یافته است. قدیمی ترین نسخه تورات مربوط به قرن دوازدهم است. گفته می شود که تورات اصلی بسیار کوتاه و مختصر بوده و قرنها پس از موسی بر آن افزوده اند. اسفار تورات هر کدام شامل بابهائی است؛ سفر پیدایش یا تکوین دارای پنجاه باب است که کهن ترین بخش تورات کنونی بشمار می رود. سفر خروج شامل چهل باب است، سفر لاویان شامل بیست و هفت باب است، سفر اعداد شامل سی و شش باب است و سفر تثنیه شامل سی و سه باب است که تکرار و خلاصه اسفار گذشته است. در حال حاضر به کلیه آثار مذهبی یهود اعم از تورات و دیگر کتب مذهبی، عهد عتیق می گویند. عهد عتیق شامل: تورات، کتوبیم و بنوئیم می باشد. کتوبیم تاریخ قوم یهود را بیان می کند. مقطع زمانی شروع این تاریخ از مرگ موسی به بعد است. بنوئیم شامل کتب انبیاء بنی اسرائیل می باشد. اغلب این کتب به صورت راز و رمز و کنایه و در حال رؤ یا و خلسه بیان شده است.

دیگر کتب مذهبی یهود

1- کتاب روت؛ این کتاب در چهل فصل به شرح حال زنی پرداخته که مادر عوبیه می باشد. عوبیه 99 پدر یسا و یسا پدر داود و داود پدر سلیمان و سلیمان پدر رصبعام است که پادشاه دو قوم از بنی اسرائیل بود، ولی تاریخ او در زمان داود است.
2- کتاب سموئیل؛ در دو جلد، مربوط به سرگذشت قوم یهود پس از وحدت و سلطنت این قوم می باشد. سموئیل شخصی به نام شائول (طالوت) را به پادشاهی برگزید، ولی خداوند از انتخاب شائول پشیمان شد و به همین جهت سموئیل، داود را به پادشاهی برگزید. و در جلد دوم این کتاب، پس از وفات شائول، از سلطنت داود سخن رفته است. این جلد دارای چهل و چهار فصل است.
3- کتاب پادشاهان؛ این کتاب نیز در دو جلد است. در جلد اول سخن از داود و بیماری و جانشین او یعنی سلیمان است. در این کتاب سرگذشت داود و چهل سال پادشاهی او، روابط او با دیگر پادشاهان: فرعون مصر، ملکه سبا و... به تفضیل آمده است. و نیز از تابوت عهد و مراسم قربانی و آداب مذهبی سخن می گوید. این کتاب، به پادشاهی فرزند سلیمان اشاره می کند که سلطنت او را یهودیان به رسمیت نشناختند و از او جدا شدند و دولت مستقلی در شمال فلسطین به نام اسرائیل تشکیل دادند و سلطنت فرزند سلیمان بر دو سبط دیگر از اسباط بنی اسرائیل در اورشلیم استقرار یافت و کشور یهود نام گرفت. در جلد دوم به جنگهای یهودیان پرداخته و از دولت های یهود و شکست آنها توسط پادشاه آشور و انقراض دولت یهود به دست بخت النصر، و انهدام معبد مقدس و اسارت بزرگ یهود در بابل و... یاد می کند.
4- کتاب تواریخ ایام؛ این کتاب در دو جلد شامل سلسله نسب قوم یهود از آدم تا داود می شود. این کتاب توسط نویسندگان اسباط ده گانه نوشته شده و لذا از داود و سلیمان و دیگر پادشاهان کشور یهود به بدی یاد می کند.
5- کتاب عزرا؛ این کتاب در رابطه با آزادی یهودیان از اسارت و بازگشت آنان به اورشلیم و ساخت معبد مقدس سخن می گوید. عزرا احتمالا نام نویسنده کتاب باشد.
6- کتاب نحیما؛ این کتاب به وسیله نحیمای نبی نوشته شده. وی پس از عزرا به ریاست قوم یهود در فلسطین منصوب گردید. این انتصاب از سوی پادشاهان ایران صورت گرفت. نحیما در سال 444 ق. م. کارهای عزرا را دنبال کرد و در رابطه با تاریخ قوم یهود، این کتاب را نوشت. کتاب نحیما ادامه کتاب عزرا است و به مسائل مختلف تاریخی یهود از جمله به آزادی یهودیان از بابل و برخورد کورش شاه ایران با یهودیان اشاره دارد.
7- کتاب استر؛ این کتاب خلاصه ای از سرگذشت یهودیان در ایران است. یهودیان پس از آزادی به ایران آمدند و گروه زیادی از آنان به اورشلیم نرفتند. در زمان خشایار شاه در شوش ضیافتی تشکیل شد. شاه دستور داد که ملکه در این مجلس شرکت کند، ولی او شرکت نکرد. شاه ملکه را از این عنوان محروم ساخت و زنی از یهودیان را به عنوان ملکه انتخاب کرد. این زن یهودی در دستگاه شاه نفوذ بسیار یافت. این زن که استر نام داشت، دختر بودابیحابل که تحت سرپرستی عمویش مردخای به این مقام رسید. طولی نکشید که وزیر خشایار شاه فردی به نام هامون با قوم یهود مخالفت ورزید و نظر شاه را نسبت به آنان عوض کرد. و از او دستوری گرفت مبنی بر قتل و غارت یهودیان، ولی استر ملکه با نفوذ یهودی نظر شاه را عوض کرد و دستور قتل وزیر هامون را از وی گرفت. شاه دستور داد که یهودیان در تمام ایران آزاد هستند. یهودیان از این موقعیت سوء استفاده کرده، در همان روز هفتاد و هفت هزار نفر را در سراسر ایران به قتل رساندند. گروهی از مردم از ترس جان خود یهودی شدند. در شوش، روز اول پانصد نفر و در روز دوم سیصد نفر کشته شدند. هامون و ده پسرش به دار آویخته شدند. این روز در تاریخ قوم یهود به روز عید فوریم شهرت دارد. یهودیان این روز را جشن می گیرند. گویند که این کتاب را مردخای نوشته است. قبر مردخای و استر ملکه خشایار شاه در همدان باقی است.
8- کتاب ایوب؛ این کتاب مربوط به حضرت ایوب است. ایوب پیامبری که به بشریت استقامت آموخت و اسوه مقاومت و پایداری است، به این صورت مطرح شده است که ابتدا مال و مکنت و اولاد داشت و سپس همه چیز را از دست داد و به ناتوانی مطلق رسید. در این مقطع از زندگی خود را نباخت و استوار ماند و دوباره از دست رفته ها را بازیافت. کتاب ایوب داستان زندگی عقیدتی او است.
9- زبور داود؛ زبور یا مزامیر منسوب به داود از پیامبران بنی اسرائیل است. در قرآن از داود به عنوان یکی از پیامبران بزرگ خداوند یاد شده و کتاب آسمانی او در ردیف تورات و انجیل قرار گرفته است. در منابع یهود و مسیحیت، مزامیر را شامل اشعار روحانی می دانند که با آهنگ خاصی در جهت تقدیس خداوند با مزمار و نی خوانده می شده است. مزامیر در پنج قسمت تدوین شده است. زیور در لغت از زیر و بر وزن فعول به معنای مکتوب آمده است. مزمور یعنی مکتوب که اسم خاصی است برای کتاب داود پیامبر. زبور لغت عبری است. برخی می گویند زبور لغت عربی است و به معنای نوشته و مکتوب می باشد. راغب اصفهانی زبور را لفظ سریانی می داند. در نزد اهل تصوف، زبور عبارت است از تجلیات افعال و تورات یعنی تجلیات صفات و اسماء ذاتیه و صفاتیه خداوند می باشد.
10- امثال سلیمان؛ این کتاب منظومه ای است حاوی نصایح اخلاقی و حکمت عملی که دارای سی و یک فصل می باشد. چون اکثر محتوای آن به سلیمان منسوب است، به همین جهت کتاب را به اسم او نام گذاشته اند. اکثر مطالب این کتاب مفقود شده است. تدوین کتاب امثال سلیمان احتمالا در عصر حزقیال نبی و پس از بازگشت از بابل صورت گرفت است.
11- کتاب جامعه؛ این کتاب را به جامعة بن داود منسوب کرده اند. احتمالا این فرد همان سلیمان است.
12- غزلهای سلیمان؛ سلیمان پادشاهی مقتدر و حکیم و شاعر و ناصح و سیاستمدار بود. احتمالا این کتاب در رابطه با ازدواج با دختر فرعون مصر می باشد.

بخش کتب مربوط به پیشگوییهای انبیاء

بخش سوم کتب مذهبی یهود بنوئیم یا نبوات انبیاء نام دارد. این سلسله کتب که هفده کتاب می باشد، شامل رؤیاهای انبیاء بنی اسرائیل است، این بخش مشتمل بر هشدارها و تهدیداتی پیرامون سرنوشت بنی اسرائیل است. برای فهمیدن این پیشگوییها خواننده باید از جریانات آن زمان کاملا آگاه باشد:
1- کتاب اشعیاء؛ این کتاب منسوب به اشعیاء بن عاموس است که معاصر بعضی انبیاء بنی اسرائیل بوده است. بخشی از این کتاب جنبه تاریخی دارد. احتمالا این کتاب توسط اشعیاء دوم در دوران اسارت در بابل نوشته شده است. این کتاب شامل شصت و شش فصل است که در رابطه با ملل مختلفه آن زمان مانند بابل، موآب، دمشق، مصر، صور و... بحث می کند.
2- کتاب ارمیا؛ این کتاب را ارمیای نبی در عصر پادشاهان یهود و سالهای اسارت یهود نوشته است. در این کتاب به انحراف عقیدتی یهود و تفرقه این قوم صریح کرده است و آنان را از گناه و عصیان بر حذر داشته است. این کتاب به اسارت قوم یهود در بابل به مدت هفتاد سال پرداخته است.
3- مراثی ارمیا؛ این کتاب نیز به ارمیای نبی منسوب است که شامل پنج باب می باشد و مرثیه هائی منظوم در رابطه با اسارت قوم یهود و ویرانی اورشلیم سروده شده و از خداوند تقاضای بازگشت به فلسطین را کرده است.
4- کتاب حزقیال؛ حزقیال فرزند یکی از کاهنان یهود بوده است. مدفن او در حوالی بغداد می باشد. تاریخ تولد و وفات او به درستی معلوم نیست. گفته می شود که حزقیال کشته شده است. حزقیال در همه جا خود را فرزند انسان نامیده و کلام خود را منسوب به یهوه کرده است.
5- کتاب دانیال؛ دانیال از جمله پیامبرانی است که در زمان اسارت در بابل ظهور کردند. دانیال در دستگاه بخت النصر مقامی شامخ یافت و والی بابل شد. در دولت داریوش هخامنشی دانیال مورد حسادت اطرافیان قرار گرفت. دستور داده می شود که دانیال را در چاه شیران درنده اندازند، ولی دانیال نجات یافت و دشمنان دانیال طعمه شیران شدند. برخی معتقدند که کتاب دانیال در سال 148 ق. م. نوشته شده است و از دانیال نیست. آرامگاه دانیال در شهر شوش واقع است که مورد احترام عموم می باشد.
6- کتاب یوئیل؛ منسوب به یوئیل فرزند فنویل است و مانند دیگر کتب انبیاء بنی اسرائیل شامل انذار و مواعظ است. یوئیل در سال 750 ق. م. می زیسته و از زندگی او اطلاع روشنی در دست نیست.
7- کتاب عاموس؛ عاموس معاصر با یوئیل بوده و کتاب او خبر از بازگشت قوم یهود به اورشلیم بعد از اسارت آنان می دهد.
8- کتاب هوشع؛ این کتاب که شامل چهارده فصل است، به هوشع بن بئیری منسوب می باشد. وی معاصر با اشعیاء بود و مدت شصت سال نبوت کرد و از انبیاء کشور شمالی یهود به شمار می آمد. ولی او هر دو گروه یهود را مورد خطاب قرار داده و از بت پرستی و قساوت و تفرقه برحذر داشته است.
9- کتاب عوبدیا؛ تاریخ زندگی این پیامبر روشن نیست. به احتمال زیاد وی معاصر ارمیا و حزقیال بوده است و کتابش یک فصل دارد. مخاطب او قوم اروم است که پس از تصرف شهرهای اسرائیلی در آنها ستم فراوان نمودند. وی مجازات آنان را پیشگوئی کرده است.
10- کتاب یونس؛ این کتاب به یونس نبی منسوب است که داستان او در قرآن نیز آمده است. در این کتاب سرگذشت حضرت یونس آمده است. یونس در دریا غرق شد و ماهی او را بلعید و سه شبانه روز در شکم ماهی بود. وی خدا را یاد کرد و تقاضای کمک نمود. یهوه به ماهی دستور داد تا یونس را به خشکی اندزد. یونس به شهر نینوا رفت و مردم گناهکار را به پروردگار متوجه نمود.
11- کتاب میکا؛ این کتاب به میکای نبی که ساکن سرزمین یهودا و معاصر اشعیاء بوده، منسوب است.
12- کتاب ناحوم؛ این کتاب به ناحوم نبی منسوب است که معاصر با اشعیا و میکا بوده است. کتابش سه فصل دارد که از سقوط نینوا خبر می دهد.
13- کتاب حیفوق؛ این کتاب منسوب به حیفوق نبی است که در عصر پادشاهی یهویاقیم نوشته شده و درباره نجات قوم یهود است.
14- کتب حفیا؛ این کتاب در زمان یوشا پادشاه یهود نگاشته شده و شامل تهدیداتی و علیه مشرکین و بت پرستان یهود می باشد.
15- کتاب حجیا؛ این کتاب در زمان داریوش هخامنشی و مراجعت یهودیان به اورشلیم نوشته شده است.
16- کتاب زکریا؛ این کتاب منسوب به زکریا فرزند برکیا و معاصر حجیا می باشد و مانند دانیال از زبان فرشته ها گفته شده است.
17- کتاب ملاگی، ملاگی آخرین پیامبر بنی اسرائیل است و کتابش پایان بخش عهد عتیق می باشد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا