اندیشه های جان استوارت میل

جان استوارت

جان استوارت میل به حق یکی از سرآمدان دوران مدرن می باشد. او پرورده عصر انقلاب صنعتی است. عصری که موجب دگرگونی های بنیادین در ساختار اقتصادی- اجتماعی انگلستان شد و در نتیجه تغییراتی در نظام فکری و فلسفی آن بخش از جهان پدید آورد. محیط خانوادگی و فضای آموزشی جان استورات نیز چنان از نظم علمی آکنده بود و تأثیر پدر بر فرزند چنان عمیق بود که مشغولیت های ذهنی متعددی برایش فراهم می آورد و او را پیوسته به تلاش و جستجوی فکری بیشتری برمی انگیخت. کتاب های نظام منطق 1843 و مبانی اقتصاد سیاسی 1848 محصول بخشی از همین تلاش و جستجو است. هرگاه به سایر عنوان ها و مباحثی که استورات میل به بررسی آن ها پرداخته است من جمله: درباره آزادی، اصلاحات پارلمانی حکومت مبتنی بر نمایندگی، آیین سودخواهی، در مورد اگوست کنت و مکتب اثبات گرایی و درباره ی انگلستان و ایرلند، در زمینه ی انقیاد زنان، دین، سوسیالیسم، آموزش و پرورش، درباره ی اندیشه های بتنام و کولریچ و همیلتون، درباره ی سیاست و فرهنگ و پیرامون ادبیات و جامعه، نگاه کنیم، درمی یابیم که وی دغدغه های فراوان داشته و همانند کسی که فرزند خلف زمانه ی خود باشد، می کوشید که همه ی آن مسایل و موضوعات را در جهت پیش بردن جامعه به یک مرحله ی عالی ترکمان هدایت و حل و فصل کند.

مبانی اندیشه های استوارت میل

اما ساختار اصلی همه اندیشه های متعدد او بر چند ستون عمده استوار بود که هر یک نمایشگر تأثیری بود که استورات میل از پیشینیان پذیرفته بود. این ستون های اصلی عبارت بودند از:
1- تجربه گرایی؛ که ازطریق سنت اندیشه های لاک و هیوم و نیز بنتام پرورده شده بود. 2- آیین سودخواهی یا اصالت فایده که بذر آن با اندیشه های هاچیسن، بکاریا، هیوم و هلوسیوس پاشیده شد، در نظام فکری بنتام به بار نشست و به همت استورات میل رنگ و رویی انسانی تر به خودگرفت.
3- آزادی خواهی و دموکراسی که استورات میل آن را لازمه ی پرورش فردیت و مایه ی اصلی پیشرفت فردی و اجتماعی می دانست.
استورات میل نه تنها در سیر جریان فلسفی جامعه خود پیشاپیش اندیشمندان حرکت می کرد، بلکه در زمینه های مختلف دیگری چون روش های پژوهش آزمایشگرانه، قانون علیت، روش های استنتاج، روانشناسی و تحلیل ذهن، آزادی مدنی و حکومت، منطق و روش های علوم اخلاقی نیز آرای ابتکاری و اصیلی ابراز کرد. اما در همه حال با وجدانی بیدار و به دور از جزم اندیشی تنگ نظرانه به امور می نگریست. به گفته هرولدلسکی: «میل فردی دموکرات بود اما هیچکس بیش از او به بدی های دموکراسی با دیده ی خرده گیرانه نمی نگریست. میل فردگرا بود اما هیچ کس بیش از او یا زیاده روی های اقتصاد آزاد دشمنی نمی ورزید.»
بنابر تشخیص کارلایل، «او نهایتا عارف بود؛ اما هیچ کس بی رحمانه تر از او پرده از خطرها و بی منطقی کلیساپرستی برنمی داشت. چیزی که دلمشغولی نهایی او را تشکیل می داد، ارتقای ذهن آدمی بود. و همین امر در ر گ و ریشه ی مباحث اقتصادی او و نیز تحقیق وی درباره ی مبانی منطق، شور و حرارتی نهفته می دواند.» از این رو استورات میل را با داشتن جلوه های مختلف شخصیت هم در عرصه ی علوم دقیق می توان صاحب نظر دانست، هم در صحنه اندیشه های فلسفی می توان پیشتاز به شمار آورد و هم در میدان جامعه و سیاست می توان مرد عمل انگاشت. درباره ی شخصیت استوارت میل گفته اند که وی به هر مطلبی که می پرداخت از تبیین آن کوتاهی نمی کرد. شاید انسان های انگشت شماری وجود داشته اند که از حیث معیارهایشان موشکاف تر از او و از لحاظ جستجوی عدالت پرشورتر از او بوده باشند.

آزادی در نزد میل

یکی از مؤلفه های بارز اندیشه ی استوارت میل نسبت به میزان ارزش و آزادی فردی است که به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، این سوی اندیشه ی او قاعدتا در اندیشه های سیاسی و تصویر میل از حکومت مطلوب تأثیر بسزا دارد. یعنی در واقع تصویری از آن شیوه ی دموکراسی که به کل جامعه واگذار شده باشد و هر شهروند قاعدتا سهمی در به کار بردن حق حاکمیت داشته باشد. از دید شما چطور می توانیم میان آزادی فردی و دموکراسی مطلوب ج. ا. میل یک پل ارتباطی برقرار کنیم.
خود جان استورات میل رابطه ی معقول و منطقی میان آزادی فردی و دموکراسی مطلوبش برقرار کرده است. میل فیلسوفی فردگرا بود. یعنی فرد را محور و مرکز هرگونه تغییر و اصلاحی در جامعه می دانست. اما در عین حال آماده بود که فردگرایی را به نفع رفاه عام تعدیل کند. او اندیشه مخالفت با استبداد را از بنتام و پدرش جیمز میل به ارث برده بود به عقیده ی بنتام، حاکم مستبد یا سلطان خودکامه همواره در پی تأمل منافع خویش است و به منافع سایر قشرها و طبقات جامعه وقعی نمی گذارد. پس یگانه راه برای تأمین «بیشترین خوشی برای بیشترین تعداد ممکن» اگر به منزله معیار حکومت و قانون گذاری پذیرفته شود، آن است که حکومت، تا جایی که مقدور است، در دست همگان باشد. پیشنهادهای بنتام در زمینه ی لغو سلطنت، انحلال مجلس اعیان و روی آوردن به آرای عمومی وتشکیل مجلس های سالانه ناشی از همین اندیشه بود. به نظر او، چون مصلحت عام همانان مجموع مصلحت های خاص است، می توان گفت که هرکس سهمی در مصلحت عام دارد و تعلیم و تربیت می تواند به افراد بفهماند که هرگاه در راه خیر عمومی بکوشند خیر خود را نیز تأمین خواهند کرد.

حکومت مطلوب از نظر میل
استورات میل بر بنیاد این عقیده ی بنتام معتقد شد که شکل کمال مطلوب حکومت آن نیست که در همه ی سطوح تمدن قابل قبول یا عملی باشد، بلکه آن است که در شرایطی عملی قابل اجرا است که با بیشترین پیامدهای سودمند آنی و آتی همراه باشد. او چنین حکومت مطلوبی را نظام دموکراتیک می دانست که در آن حاکمیت به کل جامعه واگذار شده باشد. دموکراسی پرورش شخصیت فعال و استوار و مبتکر را تشویق می کند و مسلما پروردن شخصیت های فعال بسیار ارزشمندتر از پروردن شخصیت های منفعلی است که محصول نظام های مستبد و خودکامه اند. به علاوه نظام دموکراتیک یک روحیه ی اجتماعی و تعلق خاطر به منافع همگانی در فرد به وجود می آورد، در حالی که در رژیم استبدادی (حتی از نوع خیرخواهانه) افراد بیشتر در پی منافع خصوصی خویشند و در حکومتی که خودشان سهم یا رأیی در آن ندارند چندان غم منافع عام را نمی خورند.
به عقیده ی میل اگرچه دموکراسی (بیش از هر شکل دیگر حکومت) آزادی شخصی و تعالی معنوی آزادانه افراد را تشویق می کند و به معنایی که در آن همه ی شهروندان به نحوی از انحاء بتوانند در حکومت سهیم باشند، بهترین شکل حکومت است، اما از آن جا که در جامعه ای بزرگتر از یک شهرک افراد نمی توانند جز در بخش های کوچکی از امور هماهنگی، شخصا مشارکت کنند پس به ناگزیر نوع مطلوب حکومت کامل باید مبتنی بر نمایندگی باشد. میل پس از بحث فراوان نتیجه می گیرد که دولت باید آموزش و پرورش را در حد معینی، برای همه انسان هایی که به صورت شهروندانش در می آیند تامین کند و آن را اجباری سازد. البته منظورش این نیست که والدین مجبورند که فرزندانشان را به مدارس دولتی بفرستند، زیرا که آموزش و پرورش فراگیر دولتی موجب می شود که همه مردم درست همانند یکدیگر در یک قالب و قواره پرورش یابند و همین امر به آسانی زمینه ساز استقرار نوعی استبداد بر ذهن ما خواهد شد. او از دولت فقط انتظار دارد که موانع و مشکلات را از سر راه حیات هر چه کامل تر انسانی بردارد، زیرا آنچه موجودیت اصیل دارد همانا فرد است.
اما سرشت و شخصیت فرد جدا از روابط اجتماعی، چنان که باید و شاید رشد و تکامل نخواهد یافت. میل میزان دخالت دولت در زندگی افراد را محدود به مواردی می داند که عملکرد آزادی یک فرد با عملکرد آزادی فرد دیگر تعارض پیدا کند. در جامعه ای متمدن یگانه مورد به کار بردن قهر و اجبار در ارتباط با فرد عبارت از بازداشتن او از آسیب یا زیان رساندن به دیگران است. تنها بخشی از رفتار هر فرد که به سبب آن در برابر جامعه مسوول و متعهد است، رفتاری است که به دیگران محدود می شود. در بخشی که به خودش مربوط می شود استقلالش به تمام معنی مطلق است و فرد حق دارد بر جسم و روح خویش حاکم باشد. روی هم رفته، معتقدان به دموکراسی و آزادی فردی پایه ی فکر خود را به نیک بودن فطرت انسان بنا نهاده اند و عقیده دارند که جز در شرایط حاکمیت قانون در نظام دموکراتیک، رشد و شکوفایی فطرت نیک فرد ناممکن است.

لاادری گری میل

«من از آغاز بی هیچ ایمان مذهبی در معنی رایج این عبارت پرورده شدم.» این جمله ای است که ج. ا. میل در سطور آغازین فصل دوم زندگی نامه خود نوشته است و چه بسا این تأثیر را از خلق و خوی لاادری پدرگرفته است. احساس می شود که ج. ا. میل در شاکله ی اخلاقی که می چیند که آن هم متأثر از مذهب اصالت فایده ی حاکم بر ذهن بسیاری از فلاسفه ی اروپا و خصوصا بریتانیا می باشد، سعی کرده اخلاقی را بنیان بگذارد که هم چنین اخلاقی تقریبا عاری از وجوهات متافیزیکی و دینی به معنای قرون وسطایی کلمه باشد. آیا تلقی بنده درست است یا به کلی بر خطاست.
جیمز میل، پدر استورات میل با آن که لاادری بود و نه ملحد جزمی، قبول نداشت که ممکن است جهان آفریده ی خدایی باشد که قدرت بی پایان را با حکمت و رحمت بی پایان جمع داشته باشد. علاوه بر این فکر می کرد که چنین اعتقادی تأثیر زیانباری در اخلاقیات خواهد داشت. با این حال، جیمز میل فرزندش را تشویق کرده بود که تاریخ عقاید دینی را که در فرهنگ بشری مطرح شده است بیاموزد. بنتام، قبل از جیمز میل از پذیرفتن هر آنچه بر مبانی عقلی استوار نبود، خودداری کرده و به همین دلیل دین، و از جمله خدا را نفی نموده بود. استورات میل در دشمنی پدرش با هر مذهبی که اخلاق را ویران کند چندان سهیم نبود. در تأمل در شواهد وجود خدا آزادگی بیشتری به خرج می داد، اما برهان وجودی (به روایت دکارتی آن) را متقاعد کننده نمی دانست و از آن جا که رابطه ی علی را اساسا رابطه ای بین پدیده ها می دانست، جای شگفتی نیست که همسان با هیوم و کانت بر آن بودکه برهان علت اولی به خودی خود هیچ ارزشی برای استقرار خداشناسی توحیدی ندارد. اما برهان اتقان صنع را که کاملا مبتنی بر تجربه است در باب اثبات وجود خدا متقاعد کننده تر می انگاشت.
به عقیده ی میل ما نمی توانیم وجود خدا را به عنوان حقیقتی محتمل بپذیریم و در عین حال قائل به قدرت مطلق الوهی باشیم، زیرا که طرح و تدبیر مستلزم به کارگیری انطباق و سیال در راه یک هدف است و چنین استلزامی بر محدودیت قدرت دلالت می کند. هر نشانه ای از طرح و تدبیر در جهان هستی گواهی بر ضد قدرت مطلق طراح و مدبر است. او در عین حال که می گوید ستم های فراوانی به نام دین صورت پذیرفته و برخی از معتقدات دینی برای رفتار آدمی زیان بارند؛ ولی با استنباط پدرش که دین بزرگ ترین دشمن اخلاق است هم عقیده نیست. استورات میل در یکی از نوشته هایش دین را همسنگ شعر توصیف می کند که می تواند در دل انسان آرمان هایی برانگیزاند که فراتر از آن هایی باشد که در زندگی عادی بشری تحقق می یابند.
بنابراین، ارزش دین برای فرد در گذشته و حال به عنوان سرچشمه ی خشنودی خاطر و احساسات والا، محل چون و چرا نیست؛ و ما در مسیحیت صورتی از نیکی آرمانی را در شخص مسیح مجسم می یابیم. میل ضمنا این پرسش را مطرح می کندکه آیا بدون اعتقاد به موجودی مابعدالطبیعی نمی توان اعتلای اخلاقی دین های متعالی را حفظ کرد و در پاسخ به مساله تأمین نیاز روح آدمی به عشق آرمانی، این فکر را القاء می کند که چنین نیازی از راه دین انسانیت چیزی که اگوست کنت پیشنهاد کرده بود به همان میزان و به همان معنی که در والاترین جلو ه های ادیان مابعدالطبیعی مطرح است، برآورده شدنی است.

اصالت فایده و استلزامات آن در نزد میل

بی تردید، بی اعتقادی بنیانگذاران مکتب سودخواهی به امور مابعدالطبیعی از جمله خدا، ناشی از بنیادهای فکری مبتنی بر تجربه گرایی، فردگرایی و اصالت فایده است که وجود اخلاقی را ایجاب می کنند که از دخالت نیروهای ورای محسوسات آزاد باشد. استورات میل آدمی را دارای سرشتی می دانست که انگیزه هایش نه در جهت موضوع های متافیزیکی و مسایل انتزاعی بلکه در جهت دست یافتن به خوی و پرهیز از رنج گرایش دارند. و نیز به عقیده ای پایبند بود که اصل سودخواهی را (که بر پایه ی کشش آدمی به خوشی و پرهیز از رنج استوار است) آبشخور اصلی همه مسایل اخلاقی می دانست، اما تاکید می کرد که سودخواهی را باید در وسیع ترین معنایش در نظر گرفت که بر بنیاد مصالح همیشگی به منزله ی موجود پیشرو مبتنی باشد. بر طبق نظر میل اعمال آن گاه شایسته شمرده می شوند که میزان خوشی یا خوشبختی را افزایش دهند و آن گاه ناشایست شمرده می شوند که از میزان خوشی یا خوشبختی بکاهند. اما او رابطه فرد و جامعه را رابطه بین جزء و کل می دانست و در نتیجه عقیده داشت که هر عملی که مایه ی خوشی و خیر جامعه شود در نهایت خیر و خوشی فرد را نیز تضمین خواهد کرد.
بنیان محکم اخلاق مبتنی بر سودخواهی را به عقیده ی میل باید در احساسات اجتماعی نوع بشر جستجو کرد. این احساسات اجتماعی به صورت شوق به همرنگ بودن با سایر همنوعان بروز می کند که یک اصل نیرومند در طبع آدمی است، و خوشبختانه یکی از اصولی است که حتی بدون پرورش صریح، صرفا در اثر نفوذ تمدن پیشرو نیرومندتر می شود و به سبب وجود این نوع حس و حالت اجتماعی که برای انسان همواره طبیعی و ضروری و عادی است، هر فردی خود را عضوی از جامعه در نظر می آورد که تامین خوشی و سعادتش جز با تامین خیر و مصلحت جامعه امکان پذیر نمی شود.

جایگاه استوارت میل در اندیشه غرب
هرولدلسکی که به واسطه ی لردمورلی شاگر غیر مستقیم جان استورات میل به شمار می رود، در مقدمه ی زندگینامه خود نوشت، میل درباره ی مقام و جایگاه زندگینامه خود نوشت، میل درباره ی مقام و جایگاه او در حوزه ی کنونی اندیشه مغرب زمین این گونه اظهار نظر کرده است:«عصر ما به انبوه پیامبرانی که با اندیشه های متضادشان با یکدیگر به رقابت برمی خیزند مباهات می کند، اما نقشی که آنان ایفا می کنند، به جامعیت و کلیت نقش استورات میل نیست.»
قابلیت دسترسی به اندیشه های نو، برآشفتگی در برابر بی عدالتی، تنوع خلق خو، و شکیبایی محدود، اینها صفات و کیفیاتی بودند که میل را به صورت آینه ی همه بهترین چیزهای عصر وی درمی آورند. او از محدوده ی محیطی که مثل همه محیط ها دشوار و فشار آورند و اندیشمندی که بزرگ ناگزیر بوده است که از تنگنای آن بگریزد، فراتر رفت. در مورد کتاب زندگینامه خود نوشت او نیز گفته است که این کتاب در نهایت از جاودانه ترین نوشته های او است و به اندازه هر یک از نوشته هایی که در ادبیات ما به ایمان راسخ به خیر عمومی مربوط می شوند، شکوه و عظمت دارد و باز می گوید او مثل همه انسان های بزرگ چراغ خود را فروزان نگاه داشت و تا زمانی که زنده بود این چراغ با درخشندگی بیشتری می سوخت. در صفحات تاریخ اندیشه انگلستان مردانی مانند هابز و لاک وجود دارند که آثارشان جهانی تر بوده است. مردانی نیز هم چون بنتام وجود داشته اند که تأثیر فوری و مستقیمشان ژرف تر بوده است. اما تعداد کسانی که بهتر از میل به روشنگری سنت عصر خویش پرداخته باشند، بسیار اندک است و هیچ کس نیست که خدماتش مانند او شرافتمندانه و عاری از هرگونه آلایشی بوده باشد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا