بلا از دیدگاه عطار نیشابوری (یاد خدا)

در این نوشتار و در قسمت دوم، ادامه دیدگاه عطار نیشابوری درباره بلا، به موضوعاتی همچون عاشق خریدار بلا، بلا سنگ محک محبت و بندگی، بلا سبب جلوگیری از معاصی، بلا موجب یاد خدا و مقامات سه گانه (صبر و شکر و رضا) می پردازیم.

عاشق، خریدار بلا

همچنین عطار معتقد است که خداوند پیوسته بنده مؤمن خود را می آزماید و این آزمایش، مایه فخر و مباهات بنده است و اگر عاشق حقیقی باشد، از هیچ چیز پروا ندارد:
برخاست ز امتحانت یکبارگی دل من *** من خود کیم که با من در امتحان نشستی
تا من ترا بدیدم دیگر جهان ندیدم *** گم شد جهان ز چشمم تا در جهان نشستی
(دیوان اشعار، ص 55)
عاشق راستین، بلا و محنت معشوق را خریدار است چنانچه در جای جای آثار عطار می بینیم که عرفا از خداوند تقاضای بلا دارند، چون به خوبی می دانند که نعمت بلا به هر کسی داده نمی شود. مواردی را برای نمونه با روایت عطار، نقل می کنیم: «جنید روزی زار می گریست، سؤال کردند موجب گریه چیست؟ گفت: اگر بلا اژدهایی گردد، اول کس من باشم که خود را لقمه او سازم و با این همه، عمری گذاشتم در طلب بلا، و هنوز با من می گویند که: تو را چندان بندگی نیست که به بلای ما ارزد!» (تذکره الاولیاء، ص 427)
خیر نساج گفت: «در مسجدی شدم، درویشی را دیدم. در من آویخت و گفت: ای شیخ: بر من محنتی بزرگ آمده است. گفتم چیست؟ گفت: بلا از من باز شده و عافیت به من پیوسته.» از نظر عطار، برای بنده مومن، بلا و نعمت یکی است چنانچه می گوید:
گر تفاوت باشد تو را از دست شاه *** سنگ یا گوهر، نه ای تو مرد راه
گر عزیز از گوهری، از سنگ خوار *** پس ندارد شاه اینجا هیچ کار
سنگ و گوهر را نه دشمن شو، نه دوست *** آن نظر کن تو، که این از دست اوست
گر تو را سنگی زند معشوق مست *** به که از غیری گهر آری به دست
از دیدگاه وی بعد از هر سختی و بلا، نعمتی در راه است و هر بلا، نعمتی در خود نهفته دارد:
اگر کامیست، در کام بلاییست *** و گرگنجیست، زیر اژدهاییست
یکی از کلمات محوری سخن عطار، کلمه درد است و مقصود از آن آمادگی روحی انسان است برای پذیرفتن امور ذوقی و حقایق روحانی و چیزهایی که می تواند انگیزه کارهای اساسی شود و نیروی حرکت سالک به سوی مقصود گردد، چنانچه می گوید:
در قعر جان مستم دردی پدید آمد *** کان درد بندیان را دایم کلید آمد

بلا سنگ محک محبت و بندگی

به اعتقاد او، هرگاه با تمامی وجود از سر تا به پای درد گردی، درخور و شایسته حریم وصل کردگار می شوی زیرا درد سبب وصول است. انسان در دیگ بلا پخته می شود پس باید صبوری پیشه سازد. وی معتقد است بلا، محک محبت و بندگی است و نقل می کند که: «سمنون محب را گفتند: چرا محبت را به بلا مقرون کردند؟ گفت: تا هر سفله ای دعوی محبت نکند. چون بلا بیند به هزیمت شود.» (تذکره الاولیاء، ص 513)
بنده نبود آنکه از روی گزاف *** می زند در بندگی پیوسته لاف
بنده وقت امتحان آید پدید *** امتحان کن تا نشان آید پدید
شیخ در بیان اینکه هر بلا و مصیبتی می توانست بدتر از آن هم باشد، به داستان بهلول اشاره می کند و می گوید: «بهلول در بغداد از دست کودکان به تنگ آمد که از هر سوی می تاختند و سنگ بر روی می انداختند. چون از عهده ایشان برنیامد، خم شد و سنگی کوچک از زمین برداشت و گفت: حال که مرا می زنید با این چنین سنگی کوچک بزنید. سنگهای بزرگ پایم را زخم می کند و من نمی توانم ایستاده نماز بخوانم.
که گر پایم شود از سنگ خسته *** نمازم دست ندهد جز نشسته
در حال سنگی بر او زدند و خون روان شد. ناگزیر از دست ایشان لنگ لنگان از بغداد به سوی بصره رفت و شبانگاهی آنجا رسید و در گوشه خرابه ای خزید و خوابید. بامداد، مردم بصره او را خون آلود کنار کشته ای یافتند که همان شب در آن خرابه انداخته بودند. گفتند: تو کیستی و این مرد را چرا کشته ای؟ گفت: بهلولم و من نکشتم و این زخم سر و خون من از سنگ کودکان است. باور نکردند دو دست و پای او را سخت بستند و به زندانباش سپردند. او با خود گفت: هان ای نادان، سنگ کودکان را سپاس نگفتی و به بصره گریختی، اینک بمیر که می گویند خون ریختی. اگر آنجا تسلیم بودی، اینجا از مرگ تو را بیم نبودی.»

بلا سبب جلوگیری از معاصی

به نظر او بلا عامل کنترل و جلوگیری از گناه است. چیزهایی که از انسان می گیرند مانند مال و ملک و اقربا و اعضای بدن و حتی چشم و عقل، می تواند انسان را به ورطه فساد و تباهی بکشاند، زیرا آنها او را وادار به ارتکاب معاصی می کند. خداوند بنده خود را به وسیله امراض به بند می کشد تا او قادر به ارتکاب گناه نشود. او می فرماید: «فقر زندان من است و امراض غل و زنجیر من. چرا که معاصی در دوران صحت و سلامت به وقوع می پیوندند.» عطار از سهل بن عبدالله تستری نیز نقل می کند که: «هیچ روز نگذرد که حق ندا نکنند: بنده من، انصاف نمی دهی، تو را یاد می کنم و تو مرا فراموش می کنی، تو را به خود می خوانم و تو به درگاه کس دیگر می روی، من بلاها از تو باز می دارم و تو بر گناه معتکف می باشی، فردا که به قیامت آیی، چه عذر خواهی؟»
گاهی اوقات، نزول بلا به خود ما بر می گردد. چنانچه عطار می گوید:
اگر شادیست ما را گر غم از ماست *** که بر ما هرچه می آید هم از ماست

بلا موجب یاد خدا

وی معتقد است که بلا تلنگری است برای فراموشکاران حق. رنجی که انسان تحمل می کند، باعث می شود که اعتماد خود را از دیگران سلب کند و در مقام بندگی خداوند، جز او، به هیچ جا و هیچ کس دیگر متکی نشود:
در بلا یاری مخواه از هیچ کس *** زآنکه نبود جز خدا فریاد رس
خداوند می خواهد که، بنده به هنگام بلا، فقط از او کمک بخواهد چنانچه عطار حکایت می کند: «قارون که معاصر حضرت موسی و به قولی پسر عم او بود به خاطر تهمتی که به موسی زد مورد نفرین او واقع شد. خداوند زلزله ای سخت پدید آورد و قارون با تمام اموالش به زمین فرو رفت. قارون هنگام نزول بلا هفتاد بار از موسی زینهار خواست، زینهار ندادش، حق تعالی به موسی وحی فرستاد که: یا موسی چندین بار قارون از تو زینهار خواست، وی را زینهار ندادی به جلال و قدرتم قسم، که اگر یک بار از ما زینهار می خواست، زینهارش می دادم.» (منطق الطیر، ص 37)

مقامات سه گانه (صبر و شکر و رضا)
به نظر عطار سه مقام است که بنده خداوند می تواند در رویارویی با آنچه بر او عارض می شود، در پیش گیرد. آنها عبارتند از: صبر، شکر و رضا. برای تحمل رنج و بلایی که بر انسان فرود می آید در درجه نخست، صبر و شکیبایی از ضروریات است.
صبر یعنی تحمل و شکیبایی و بردباری، و در اصطلاح، ترک شکایت است از سختی بلا نزد غیرخدا، و صابر کسی است که خود را با بلاچنان قرین کرده باشد که از آمدن بلا باک ندارد.
صبر چیست، آتش مزاجی داشتن *** سوختن، مردن، همه بگذاشتن
عطار نقل می کند که «روزی، جنید بغدادی رنجور شد و گفت: اللهم اشفنی. هاتفی آواز داد: ای جنید! میان بنده و خدای چه کار داری؟ تو در میان میا و به آنچه تو را فرموده اند، مشغول باش و به آنچه مبتلا کرده اند، صبر کن.»

منـابـع

کلیــد واژه هــا