آفرینش زمین از نگاه قرآن

خداوند در قرآن می فرماید: «هو الذی جعل لکم الارض ذلولا فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه و الیه النشور؛ او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، پس در اطراف و اکناف آن قدم بردارید و از روزی او بخورید و (بدانید که) برانگیخته شدن (شما) به سوی اوست» (ملک/ 15). قرآن کریم در این آیه کلمه ای به کار برده است که قدما در درک لطفش تا حد زیادی عاجز بودند. ذلول در اصل لغت عرب به معنی شتر رام است (حیوان رام، مخصوصا درباره شتر زیاد گفته می شود). ذلول من، یعنی حیوان رام من. البته کلمه ذلول که به معنی رام است گو اینکه در اصل به معنای شتر رام است، ولی این کلمه را در غیر مورد شتر هم به کار بردن و معنای مطلق یک شیء رام را قصد کردن مانعی ندارد. اما در اینجا قرینه ای هست که نشان می دهد تشبیه بیش از این حرفهاست. می فرماید: زمین را برای شما ذلول قرار داد. معلوم می شود تشبیه به همان خود ذلول و به همان حیوان است که می گوید: «فامشوا فی مناکبها». منکب آن قسمت از روی شانه انسان و حیوان را می گویند که استخوان دست و بازو با پشت متصل می شود. این است که در فقه مثلا می گویند: مردمی که در شمال و شرق ایران هستند، برای قبله، ستاره جدی را (که به آن می گویند جدید، ستاره قطب را روی منکب راست قرار بدهند، یعنی اگر طوری بایستند که آن ستاره به این نقطه بخورد، رو به قبله ایستاده اند. قرآن در اینجا زمین را به یک حیوان رام و شتر رام تشبیه کرده و می گوید: روی منکبهای این حیوان راه بروید. این دلیل است بر اینکه تشبیه مخصوصا به همین حیوان شده است چون کلمه «فامشوا فی مناکبها» آمده است.
مقصود این است که از زمین خدا استفاده کنید: «و کلوا من رزقه» و از رزق پروردگار که در این زمین قرار داده است بهره ببرید. «و جعلنا لکم فیها معایش؛ ما در زمین برای شما اسباب معیشت و زندگی را قرار داده ایم» (اعراف/ 10)، استفاده کنید از آنچه که در زمین مایه معیشت و روزی برای شما قرار داده ایم. و بدانید که اینها همه کارهای حساب شده است، تصادفی و اتفاقی نیست که به موجب یک علل اتفاقی قضایا به اینجا رسیده باشد (افکار مادیین): یک امر تصادفی و اتفاقی سبب شد که زمین از خورشید جدا شد، بعد یک امر تصادفی و اتفاقی سبب شد که حیات در روی زمین پیدا شد، بعد امر تصادفی دیگر و امر اتفاقی دیگر، بالاخره مجموع این تصادفات و اتفاقات نتیجه اش این شده که حالا ما مواجه شده ایم با یک سلسله اشیا، این درختها، این میوه ها، این مایه روزی های دیگر، این کشتها، گندمها، جوها، خرماها و امثال اینها. اگر ما به صورت یک موجودی خلق شده ایم که دارای دندان و معده هستیم، و اگر این میوه ها و سایر مواد زمین با ذائقه ما جور درمی آید، همه اینها یک سلسله تصادفات است. ولی یک نفر موحد که می گوید: «تبارک الذی بیده الملک و هو علی کل شیء قدیر؛ پرخیر و پاینده است آنکه فرمانروایی به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست» (ملک/ 1) به آنها می گوید به نظر شما اینها تصادف و یک کار حساب نشده می آید، از نظر شما جدا شدن زمین از خورشید یک امر تصادفی و اتفاقی است، ولی از نظر خالق کل، همان چیزی که در چشم شما یک امر تصادفی و اتفاقی است، هیچ گونه تصادف و اتفاق نیست، غایت و هدف و غرض دارد، یعنی اشیا به سوی یک مقصد حرکت می کنند.
پس اصل مقصد آیه این است که آنچه پیش آمده است به تدبیر آن کسی پیش آمده است که «بیده الملک» (چون اول، بحث روی این قضیه بود: «تبارک الذی بیده الملک و هو علی کل شیء قدیر») و او اینها را خلق کرده است که شما هم در روی زمین از همین نعمتها استفاده کنید، اما بدانید که پایان کار این نیست، این دنیا برای شما یک منزل است، یک مدرسه است، یک جایگاه آزمون است: «لیبلوکم ایکم احسن عملا؛ برای اینکه شما را بیازماید که کدامتان به عمل نیکوتر است.» (ملک/ 2). «و الیه النشور» باتوجه به اینکه به سوی او نشر و حشر و بازگشت هست، پس برنامه باید براین اساس تنظیم بشود، یعنی همان مساله «ایکم احسن عملا». نکته ای که علمای عصر جدید از این آیه استفاده کرده اند این است که می گویند: چرا قرآن زمین را به ذلول و حیوان رام تشبیه کرده و بعد هم می گوید: روی شانه های این حیوان حرکت کنید؟ از نظر قدما معنی ذلول در اینجا این بود که رام است به معنی اینکه ساکن است. با هیئت قدیم ناچار بودند این جور بگویند که خدا زمین را ذلول قرار داد. معنایش این است که خدا زمین را برای شما ساکن قرار داد. قهرا این سوال باقی می ماند که برای تشبیه کردن زمین به یک امر ساکن و آرام، آیا چیز دیگری نبود که بیایند به شتر رام و راهوار تشبیه کنند؟... خداست که این زمین را برای شما یک مرکب سائر و در حال حرکت قرار داد، اما رام و هموار، مثل یک قطار (البته در مقایسه با مرکوبهای دیگر خودمان) که در حالی که دارد حرکت می کند، شما در آن حرکت می کنید. یک هواپیما در یک شرایط خاصی، وقتی که روی خط افقی حرکت می کند، انسان حس نمی کند که اصلا حرکت می کند، شما در آن حرکت می کنید در حالی که آن هم حرکت خودش را دارد انجام می دهد. گفته اند این (تشبیه زمین به ذلول) اشاره به حرکت زمین است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا