نام کتب علامه حلی

حسن بن یوسف بن علی بن مطهر معروف به علامه حلی، به سال 648 در بيت علم و فضيلت به جهان ديده گشود و در کنار سديد الدين پدر بزرگوارش و نجم الدين شيخ جعفر خال بی همتايش از کودکی چون طفلی بی قرار از مکتب قرآن و پيامبر و آل اطهار، شير علم و دانش و عشق و معرفت نوشيد و با نبوغ سرشار که جزء ذاتی اين خانواده بود به جوانی فاضلی تمام عيار گشت و پس از تکليف مدرسی راهنما و مؤلفی بی همتا شخصيتی که در جهان اسلام از لحاظ تعداد تأليف و کثرت تصنيف یکتا است. مجموع تصنيفات او متجاوز از پانصد جلد کتاب و جزوات مختلف در علوم عقلی و نقلی است. تصنيفاتی که به دست خود و با انديشه های علمی و تراوشات مغزی به روی کاغذ آمد و چنانچه صاحب تراجم علما نوشته اند اگر روزی هزار سطر به رشته تحرير برده وی از جناب علامه مجلسی در اين امر بسی مقدم است چه آنکه مکتوبات علامه مجلسی تأليفات و مکتوبات جناب علامه حلی تصنيفات است و اين جمله ای است که خود مرحوم مجلسی بدان اعتراف نمود. بعضی‏ از نویسندگان کتاب ها مؤلف‏اند، یعنی مطالب پراکنده ‏ای را یک جا جمع‏ کرده و در میانشان الفت و انس برقرار کرده‏ اند، کارشان فقط گرد آوری‏ بوده.
ولی "مصنف" در جایی می‏ گویند که نویسنده، خودش در همه کتاب‏ یا لااقل در قسمتی از آن ابتکار داشته باشد. معروف است که یکی از شاگردان مرحوم مجلسی با ایشان یک شوخی ‏ای کرده است و آن این است که در حضور مرحوم مجلسی صحبت علامه حلی بوده و کتاب های زیادی که علامه در قسمت های مختلف تالیف و تصنیف کرده است، در فقه انواع فقه به‏ اعتبارات مختلف : فقه مختصر، فقه مفصل، فقهی که فقط اختلافات علمای‏ شیعه را ذکر کند مثل مختلف، فقهی که اختلافات شیعه و سنی را با هم ذکر کند مثل تذکره در منطق، در کلام، در رشته‏ های مختلف، و واقعا موجب‏ اعجاب است، گفتند مرحوم مجلسی به شاگردانش فرمودند آنچه هم که ما نوشته ‏ایم کمتر از آنچه که علامه نوشته ‏اند نیست. شاگرد شوخی کرد، گفت‏ "ولی با این تفاوت که آنچه ایشان نوشته ‏اند تصنیف است و آنچه شما نوشته ‏اید تالیف". علامه با تدريس فضلا و اين تصنيفات و بحث و مناظرات خدمتی برای هميشه به جهان بشريت نمود و نام خود را در تاريخ بشريت چون اکثر علمای ديگر برای هميشه زينت بخش محافل نمود اکنون اجازه می خواهد بعضی از اهم تصنيفات او را نام برد: منتهی المطلب، نهايت الاحکام، تذکرة الفقها، مختلف الشيعه، تحرير الاحکام، قواعد الاحکام، معتمد، ارشاد الاذهان، تبصرة المتعلين، واجب الاعتقاد کتب مذکور در فقه اسلامی است، هجر الايمان در تفسير قرآن، ادعيه فاخره، نهايه المرام در علم کلام، اسقصاء الاعتبار، تهذيب الاصول، نهايت الوصول، مبادی الاصول کتب مذکور در اصول فقه اسلامی است کتاب الانوار در مکنون، نهج المسترشدين، نهج الايمان، مناهج اليقين، مقصد الواصلين چند کتب اخير در اصول دين است. شرح نهج البلاغه، شرح شفای ابن سينا، شرح اشارات، شرح تجريد، شرح حکمت، شرح مختصر، شرح قواعد، شرح ارشاد، مباحثات علامه، و محاکمات علامه در چند جلد، مصابيح الانوار در سخنان معصومين چند جلد، کشف الاسرار مطالب عليه در علم عربيه، منهاج الصلاح در ادعيه، منهاج استقامت، منهاج کرامت، منهاج هدايت، منهاج یقين، تيسير در تفسير، ابحاث مفيده در تحصيل عقيده ابطال جبر، اثبات رجعت، ادعيه فاخره، الفين، اربعين، کشف المقال، کشف مکنون، کشکول، نهج الحق، نهج العرفان، واجب الاعتقاد، احاديث صحاح سته، نظم براهين، اسرار در حکمت و کلام، استقصای بحث در مختار بودن انسان با فعالش اسرار در کرامت. اکثر کتب او به تنهايی چند جلد است مثلا منتهی المطلب در تحقق مذهب که به سال 693 نوشته شده شامل مطالب فقهی مذاهب مسلمين است (به اضافه فقه شيعه) که فضلای هر فرقه می توانند در مقام مقايسه فقه مذهبی با مذاهب ديگر باشند. کتاب تحرير الاحکام او در فقه متجاوز از یکصد و شصت هزار مسئله پيرامون کليه مسائل حلال و حرام اسلامی است و کتاب تبصره المتعلمين شامل هشت هزار مسئله در فقه بعضی از صاحب تراجم علما در کتاب خود ذيل ترجمه علامه تا 170 جلد کتاب او را با ذکر موضوع آن یک پيک نام برده اند و اغلب اين کتب را در ترجمه علمای آينده می خوانيد که ديگران آنها را شرح و یا حاشيه زده اند.
به هرحال علامه حلی، یکی از اعجوبه‏ های روزگار بود که در فقه و اصول و کلام و منطق و فلسفه و رجال و غیره‏ کتاب نوشته است، در حدود صد کتاب از آثار خطی یا چاپی او شناخته شده‏ که بعضی از آنها به تنهائی (مانند تذکره ‏الفقهاء) کافی است که نبوغ او را نشان دهد. علامه کتب زیادی در فقه دارد که غالب آنها مانند کتاب های‏ محقق حلی در زمان های بعد از او از طرف فقهاء شرح و حاشیه شده است. در فقه شاگرد دائی خود "محقق حلی" و در فلسفه و منطق شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بوده است، فقه تسنن را نزد علمای اهل تسنن تحصیل‏ کرده است. او استادان بسیاری داشته است که از میان آنها می توان به خواجه نصیر الدین طوسى، کاتبى قزوینى، حکیم منطقى شافعى معروف به ‏دبیران اشاره کرد و از اساتید علوم منقول او مى‏توان از دایى با فضیلت‏ خویش، محقق حلى، و والد ماجد خویش، شیخ سدید الدین یوسف و سید احمد بن طاوس و برادرش سیدعلى بن طاوس و ابن میثم بحرانى و پسر عموى مادر خویش، شیخ نجیب الدین یحیى‏و شیخ تقى الدین عبدالله بن جعفر بن على صباغ حنفى و شیخ عزالدین فاروقى‏واسطى اشاره نمود . همچنین وی داراى حوزه وسیع و پر برکتى بوده است و شاگردان متعددى از مکتب فقه و اصول او فارغ التحصیل گردیده‏ اند و جالب توجه آن است که خواجه نصیر الدین ‏طوسى را از شاگردان فقهى او به شمار آورده‏ اند، آن چنان که او استاد معقول و ریاضیات‏ علامه بوده است و این نوع مبادله و تفاهم فرهنگى در جمع دانشمندان ما به ى‏سابقه نبوده است. سید مصطفى تفرشى، صاحب کتاب‏ «نقد الرجال‏» مى ‏گوید: «علامه آن قدر فضیلت و شان و اعتبار دارد که بهتر آن است که توصیف نشود، چون توصیف ها و تعریف هاى من چیزى بر شان او نمى ‏افزاید. او بیش از هفتاد جلد کتاب دارد که هر کدام نشانگر نوعى از فضیلت و نبوغ و علم و دانش اوست...». الابحاث المفیده فی تحصیل العقیده، ابطال الجبر، الفین بین الصدق و المین، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، تذکرة الفقهاء، تسلیک الاذهان الى احکام الایمان، تلخیص الکشاف، تلخیص المرام فی معرفة الاحکام، منهاج الاستقامه، القواعد و الارشاد از مهمترین آثار اویند. آن عالم ربانی سرانجام پس از عمرى تلاش و کوشش در راه احیاى شریعت حقه اسلام، در بیست و یکم محرم الحرام ‏726 هجرت در حله به دیار باقی شتافت. پیکر مطهر مطهر حلی را در جنب رواق مطهر مرتضوى (ع) از ایوان طلا دفن کرده اند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا