عبدالحسین زرین کوب

استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب، ادیب، مورخ، اسلام شناس، ایران شناس، محقق و نویسندهٔ بزرگ معاصر در ۲۷ اسفندماهٔ ۱۳۰۱ هجری شمسی در بروجرد، چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در همان شهر به پایان رساند. سپس در کنار تحصیل در دورهٔ میانه به تشویق و ترغیب پدر که مردی متشرع و دیندار بود، اوقات فراغت را صرف فراگیری علوم دینی و حوزوی نمود؛ و ضمن تحصیل فقه و تفسیر و ادبیات عرب، به شعر عربی هم علاقه‌مند شد.

گرچه تا پایان سال پنجم متوسطه، در رشتهٔ علمی تحصیل می‌کرد، با این حال کمتر کتاب تاریخ و فلسفه و ادبیاتی بود که به زبان فارسی منتشر شده باشد، و او آن را مطالعه نکرده باشد. به دنبال تعطیلی کلاس ششم متوسطه دبیرستان شهر، برای ادامهٔ تحصیل به تهران رفت. اما این بار رشتهٔ ادبی را برگزید و در سال ۱۳۱۹ ه‍. ش. تحصیلات دبیرستانی را به پایان برد، و با وجود آنکه کتابهای سالهای چهارم و پنجم متوسطهٔ ادبی را قبلا نخوانده بود، در میان دانش‌آموزان رشتهٔ ادبی سراسر کشور رتبهٔ دوم را به دست آورد.

در آذرماه سال ۱۳۲۰ ه‍. ش. که بعد از حادثهٔ شهریور همان سال، دانشگاه مجددا افتتاح شده بود، در امتحان ورودی دانشکدهٔ حقوق شرکت کرد. با آنکه پس از کسب رتبهٔ اول، در دانشکده ثبت نام هم کرده بود، اما به الزام پدر، ناچار به ترک تهران شد. در همان ایام، علی اکبر دهخدا که ریاست دانشکدهٔ حقوق را به عهده داشت، از اینکه چنین دانشجوی فاضلی را از دست می‌داد، اظهار تأسف کرده بود. بنابراین زرین‌کوب به زادگاه خود بازگشت، و در خرم آباد و بعد در بروجرد به کار معلمی پرداخت، کاری که به تدریج علاقهٔ جدی بدان پیدا کرد و به قول استاد، عشق دوران زندگی او شد. در دوران معلمی، از تاریخ و جغرافیا و ادبیات فارسی گرفته؛ تا عربی و فلسفه و زبان خارجی، و حتی ریاضی و فیزیک و علم الحیات، همه را تدریس کرد؛ و این همه، البته حوزهٔ وسیع مطالعات و زمینه‌های گسترده فکری او را حتی از روزگار جوانی، نشان می‌دهد.

در ایام تحصیل در تهران، چندی نزد حاج شیخ ابوالحسن شعرانی به تلمذ پرداخت و با مباحث حکمت و فلسفه، آشنایی بیشتر یافت. از همان روزگار، با فلسفه‌های معاصر غربی نیز آشنا و بعد به مطالعه در باب تصوف نیز علاقه‌مند شد. استاد که از قبل، با زبانهای عربی، فرانسوی و انگلیسی آشنا شده بود؛ در سالهای جنگ دوم جهانی، با کمک بعضی از صاحب منصبان ایتالیایی و آلمانی که در آن ایام در ایران به سر می‌بردند، به آموزش این دو زبان پرداخت. در سال ۱۳۲۳ ه‍. ش. نخستین کتاب او به نام «فلسفهٔ شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران» در بروجرد منتشر شد، در حالی که در این هنگام، حدود چهار سال یا کمی بیشتر از تاریخ تألیف آن می‌گذشت.

سرانجام اشتیاق به تحصیل بار دیگر او را به دانشگاه کشاند. در سال ۱۳۲۴ ه‍. ش. پس از آنکه در امتحان ورودی دانشکدهٔ علوم معقول و منقول، و دانشکدهٔ ادبیات ـ هر دو ـ حایز رتبهٔ اول شده بود، وارد رشتهٔ ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد. به هر تقدیر، عبدالحسین زرین‌کوب در سال ۱۳۲۷ ه‍. ش. به عنوان دانشجوی رتبهٔ اول، از دانشگاه فارغ‌التحصیل شد و سال بعد وارد دورهٔ دکتری رشتهٔ ادبیات دانشگاه تهران گردید. وی که از زمان شروع تحصیلات دانشگاهی، به عنوان دبیر در دبیرستانهای تهران به تدریس پرداخته بود، از سال ۱۳۲۸ ه‍. ش. سردبیری مجلهٔ هفتگی مهرگان را نیز عهده‌دار شد که با وجود وقفه‌هایی، این کار مطبوعاتی را تا پنج سال ادامه داد.

در سال ۱۳۳۰ ه‍. ش. در کنار عده‌ای دیگر از فضلای عصر همچون عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی، محمد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدیقی و عباس زریاب، برای مشارکت در طرح ترجمهٔ مقالات دائرهٔ المعارف اسلام (ج ۱) چاپ هلند، دعوت شد؛ کاری که به هر حال ناتمام ماند، اما برای استاد تجربهٔ مفیدی شد که بعدها آن را در کار تألیف مقالات مربوط به ویرایش جدید دائرهٔ المعارف اسلام (ج ۲) و نیز دائرهٔ المعارف فارسی (زیر نظر دکتر غلامحسین مصاحب) بکار آورد. پس از ازدواج با دکتر قمر آریان، همدرس دانشکده (۱۳۳۲ ه‍. ش.)، در سال ۱۳۳۴ ه‍. ش. از رسالهٔ دکتری خود، با عنوان «نقدالشعر، تاریخ و اصول آن» که زیر نظر بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده بود، با موفقیت دفاع کرد.

پس از مدت کوتاهی، از سوی استاد فروزانفر برای تدریس در دانشکدهٔ علوم معقول و منقول دعوت شد و در سال ۱۳۳۵ ه‍. ش. با رتبهٔ دانشیاری، کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد، و به تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و مجادلات فرق، تاریخ تصوف اسلامی و تاریخ علوم پرداخت. در همین سال برای مدت کوتاهی نیز امور مربوط به انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب را به عهده گرفت. پس از دریافت رتبهٔ استادی دانشگاه تهران (۱۳۳۹ ه‍. ش.)، دکتر زرین‌کو ب چندی نیز در دانشسرای عالی تهران، و دورهٔ دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران، و نیز در دانشکدهٔ هنرهای دراماتیک به تدریس پرداخت. مدتی هم در مؤسسهٔ لغت فرانکلین، با مجتبی مینوی به همکاری مشغول شد. در این میان، یک چند سردبیری مجلهٔ راهنمای کتاب را پذیرفت (۱۳۴۲ ه‍. ش.)، و فصل خاصی برای ارائهٔ ادبیات معاصر ایران، در مجله به وجود آورد. با این حال، همکاری وی با نشریات ادواری داخلی، بدینجا محدود نمی‌شود و فعالیت علمی استاد در انتشار مجلاتی همچون سخن، یغما، جهان نو، دانش، علم و زندگی، مهر و فرهنگ ایران زمین، چشمگیر است.

در سالهای ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۹ ه‍. ش. در امریکا به عنوان استاد میهمان در دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرینستون به تدریس تاریخ ایران و تاریخ تصوف پرداخت؛ و از فرصت به دست آمده برای فراگیری زبان اسپانیایی بهره ‌جست. پس از بازگشت به ایران (۱۳۴۹ ه‍. ش.)، استاد به دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران انتقال یافت و در دو گروه تاریخ و ادبیات مشغول به کار شد. در فاصلهٔ سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۶ه‍. ش. وی مدیریت گروه ادبیات فارسی دانشگاه تهران را پذیرفت. در این دورهٔ کوتاه یک ساله، برنامهٔ جدیدی برای گروه ادبیات تنظیم نمود که تهیهٔ آن مدت چندین ماه به طول انجامید و در آن، از تمام برنامه‌های مشابه در گروه‌های ادبیات، در دانشگاه‌های بزرگ جهان استفاده شد.

وی در سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۲ ه‍. ش. در فرانسه به سر برده بود؛ که حاصل آن، تحقیقات و تتبعات دقیق در باب آثار مولوی است. در سالهای اخیر نیز، سازمان نقشه‌برداری کشور برای تدوین «اطلس تاریخ ایران» و مرکز دائرهٔ المعارف بزرگ اسلامی هر یک به نوبهٔ خویش، همکاری استاد زرین‌کوب را برای خود غنیمتی گرانبها یافته بودند. در تمام این سالها، دکتر زرین‌کوب عمر را به مطالعه، تدریس، تحقیق و تألیف گذرانده، و با ساده‌زیستی، هیچگاه خود را گرفتار و وسوسهٔ اشتغال به کارهای غیرعلمی نکرده بود. ده‌ها کتاب و صدها مقاله که در رشته‌های مختلف از او نشر یافته، نشان می‌دهد که این دانشور بی‌ملال و خستگی ناپذیر، هرگز از راهی که برگزیده، منحرف نشده است.

 استاد سفرهای علمی متعددی را به اروپا، امریکا، جمهوریهای شوروی (سابق)، هند، پاکستان و کشورهای عربی، برای دیدار از کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مؤسسات علمی، و تهیهٔ عکس از بعضی از نسخه‌های خطی فارسی و عربی، داشته است. طی همین سفرها، وی با جمعی از دانشمندان و نویسندگان بزرگ ایرانی و خارجی آشنایی نزدیک یافت که به غیر از فضلای ایرانی؛ سید محمدعلی جمال زاده، آقا بزرگ علوی، و تورخان گنجه‌ای در این میان باید از هانری ماسه، ولادیمیر مینورسکی، گوستاوفن گرونه باوم، هرولد بیلی، والتر برونوهیننگ، فیلیپ حتی، برنارد لوییس، والتر هینتس نام برد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا