معانی محکم و متشابه و ارتباط آنها در قرآن

«هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیع فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاویله و ما یعلم تاوله الا الله و الراسخون فی العلم یقولون آمنا به کل من عند ربنا و ما یذکر الا اولوا الالباب؛ اوست که بر تو نازل کرد این کتاب را که پاره ای از آن «آیات محکمند» که ام الکتاب هستند؛ پاره ای دیگر متشابهند، آنها که در دلهای آنان انحراف و تزلزلی هست از متشابهات آن به منظور فتنه جویی و تاویل آن پیروی می کنند، در صورتی که تاویل آن را جز خدا و راسخون در علم نمی دانند، آنها می گویند ما ایمان آوردیم، همه از پیش پروردگار ما است و متذکر نمی شوند مگر عاقلان صاحب دل.» (آل عمران/ 7)

معنی کلمات محکم، متشابه و تاویل
کلمه «محکم» از نظر لغت شناسی از ماده «حکم» است و این ماده به آن معنی است که یک شیء طوری باشد که چیز دیگری نتواند در آن رخنه کند و آن را از هم جدا سازد و از بین ببرد، چنانکه کلمات «احکام» و «تحکیم» و «حکم به معنی قضاوت» و «حکمت به معنی معرفت» و «حکمت به معنی مهار اسب» همه؛ معنی متقن و قرص بودن را دارد. «متشابه» یعنی چیزهای گوناگونی که در پاره ای از اوصاف و کیفیات با همدیگر توافق و مشابهت داشته باشند. «تاویل» به معنی رجوع و برگشت نمودن یک شیء به چیز دیگر می باشد.

اصطلاح محکم و متشابه از نظر قرآن
در پاره ای از آیات، همه قرآن محکم «کتاب احکمت آیاته؛ آیات کتاب محکم است.» (هود/ 2) و در پاره ای دیگر «کتابا متشابها مثانی تقشعر منه جلود الذین بخشون ربهم ثم تلین جلودهم و قلوبهم الی ذکر الله ذلک هدی الله یهدی به من یشاء و من یضلل الله فما له من هاد؛ خدا زيباترين سخن را [به صورت] كتابى متشابه متضمن وعد و وعيد نازل كرده است آنان كه از پروردگارشان مى‏ هراسند پوست بدنشان از آن به لرزه م ى‏افتد سپس پوستشان و دلشان به ياد خدا نرم مى‏ گردد اين است هدايت ‏خدا هر كه را بخواهد به آن راه نمايد و هر كه را خدا گمراه كند او را راهبرى نيست.» (زمر/ 23) همه آن «متشابه» معرفی شده و نیز در آیه 7 سوره آل عمران قسمتی از قرآن «محکم» و قسمتی دیگر «متشابه» شمرده شده است و همین آیه «محکمات» را به عنوان «ام الکتاب» یاد نموده است. ولی باید دانست که محکم بودن همه قرآن پیش از نازل شدن کتاب بوده (این مطلب از ذیل آیه 1 سوره هود استفاده می شود، آنجا که می فرماید: «کتاباحکمت آیاته ثم فصلت من لدن حکیم خیبر؛ كتابى است كه آيات آن استحكام يافته سپس از جانب حكيمى آگاه به روشنى بيان شده است.» پس از محکم بودن آن، تفصیل داده شده و به تدریج نازل گشته است و همچنین مراد از متشابه بودن همه کتاب، این است که همه آیات دارای یک نسق بوده، نظمی دلپذیر و اسلوبی متقن و محکم دارد، حقایق را به طور یکنواخت بیان می کند و مردم را به طرف حق هدایت می فرماید. و این محکم و متشابه معنایی است غیر از معنای معروفی که در همه قرآن جاری است.
اصطلاح «ام الکتاب» با توجه به معنای اصلی «ام» که عبارت از مرجع و پناهگاه اشیا است؛ به میان آمده و معنایش این است که مرجع (فهم) آیات متشابه، همان آیات محکم است و در این آیه محکم و متشابه در برابر یکدیگر انداخته شده و سپس سخن از مردمانی به میان آمده که دلشان دچار شک و انحراف از حق گشته و پیروی از آیات متشابه می کنند، چون در جستجوی فتنه و «تاویل» هستند و این مطلب نشان می دهد که مراد از «تشابه» این است که آیه طوری باشد که به مجرد استماع، معنی و مقصودش معلوم نگردد و بلکه مردد بین این معنی و آن معنی باشد، تا سرانجام به «آیات محکم» برگردد و معنایش واضح گردد. بدین ترتیب، آیه متشابه به واسطه «محکم»، «محکم» می گردد، ولی آیه «محکم» خود به خود محکم است.

نحوه بازگرداندن متشابهات به محکمات
مثلا در آیه 5 سوره طه می فرماید: «الرحمن علی العرش استوی؛ خدا روی عرش قرار گرفته است.» شنونده ای که این آیه را می شنود معنایش را اول دفعه نمی فهمد، ولی وقتی که مثلا به آیه 11 سوره شوری مراجعه کند که می فرماید: «لیس کمثله شیء؛ مثل خدا چیزی نیست.» ذهن شنونده بر این قرار می گیرد که مراد از قرار گرفتن روی عرش، این است که خدا مسلط بر ملک است و احاطه بر خلق دارد، نه اینکه جایی دارد و تکیه در مکانی داده تا لازم آید خدا جسم باشد و بر خدا محال باشد.
مثال دیگر: در آیه 23 سوره قیامت می فرماید: «الی ربها ناظرة؛ به پروردگارش ناظر است.» و در آیه 103 سوره انعام می فرماید: «لاتدرکه الابصار و هو یدکر الابصار؛ دیده ها او را درک نکند و او دیده ها را درک کند.» آیه اول را به آیه دوم برمی گردانیم و می فهمیم مراد از «نظر» در آیه اول، غیر از نظر حسی است. این سخن، در مورد آیات ناسخ و منسوخ هم صادق است: وقتی که آیه نسخ شده را بر آیه دیگری که ناسخ آن است عرضه بداریم، متوجه می شویم که آیه منسوخ شامل حکمی بوده است که مدتش فقط تا زمان ناسخ بوده است. استاد علامه طباطبایی در معنای «محکم» و متشابه طی ده صفحه از تفسیر المیزان اقوال زیادی از مفسرین بالغ بر 16 قول با رد آنها ذکر فرموده اند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا