بررسی اصل ظریف یا کتاب دیات

قیام و شهادت امام حسین علیه السلام، وجدان های خفته برخی از ابنای امت اسلامی را، که به خوابی عمیق رفته بودند، بیدار کرد و جانهای آنان را از اوضاع خلافت متنفر ساخت، و محبت اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را در دل مردمانی که جیره خوار حکومت نبودند، نشر و گسترش داد. در خلال درگیریهای امویان و عباسیان، حق جویان امت فرصتی یافتند تا پیرامون امام باقر و امام صادق علیه السلام گرد آیند و آن دو امام نیز توانستند احکام ناب اسلامی را- که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آورده بود- منتشر سازند و احکام تحریف شده را بیان کنند و شبهات پراکنده درباره برخی از آیات قرآن کریم را بزدایند. این اقدامات را گاهی با روایت از کتاب «جامعه» امام علی علیه السلام و گاهی با بیان حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم، و گاهی با بیان حکم خدا بدون ذکر سند، انجام می دادند. در این مسیر، امام صادق علیه السلام بیش از سایر ائمه علیه السلام فرصت یافت. چنانکه در برخی از دوره ها هزاران نفر از جویندگان  علوم اسلامی و راویان حدیث آن، در جلسات درس آن حضرت شرکت می کردند. حدیث شناسان نام راویانی را که از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند- با اختلاف آراء و عقاید – جمع آوری نموده و چهار هزار نفر آنها را نام برده اند. از جمله آنها، حافظ ابی العباس ابن عقده (متوفای 333 هـ ) است که کتابی در این باره تصنیف کرده و راویان حدیث امام صادق علیه السلام را در آن احصاء نموده و عدد آنها به چهار هزار نفر رسیده است.

در عصر امام کاظم علیه السلام گروهی از یاران و اهل بیت و شیعیان آن حضرت در مجلس او حاضر می شدند و در آستین خود تخته آبنوس ظریف و قلم نگه می داشتند، و چون کلمه ای بر زبان می آورد یا فتوائی در حادثه ای می داد، آن را می نوشتند. بدینگونه، اصحاب ائمه علیه السلام هر چه از آنان شنیدند تدوین کردند و تألیفات آنها به هزاران جزء رسید که شرح حال آنها در فهرست های «نجاشی» و «شیخ طوسی» آمده است و هریک از آندو نفر، این کتابها را، با سند خاص خود، از مولفان آنها را روایت می کنند. خلاصه، اصحاب ائمه علیهالسلام در آن دوران جزوه های خود یا «اصول» اولیه را  تدوین کرددند. محدثان مکتب اهل البیت « اصل» را کتابی می دانند که مصنف آن، حدیث هائی را که از معصوم – یا راوی از معصوم – شنیده جمع کرده، و حدیث آن را از کتابی مدون نقل نکرده است. روش صاحبان «اصول» آن بود که هرگاه حدیثی از ائمه علیه السلام می شنیدند، آن را در «اصل» خود می نوشتند تا فراموش نکنند. متقدمان امامیه «چهار صد اصل» از این اصول را مبنای کار خود قرار دادند. اصولی که از عصر امیرالمومنین علی بن ابی طالب تا عصر امام حسن عسکری علیه السلام تدوین شده و به «اصول چهار صدگانه» شهرت یافته است. اکثر این اصول را اصحاب امام صادق علیه السلام تدوین کرده اند، که برخی از آنها امام باقر یا امام کاظم علیه السلام را نیز درک کرده اند. برای شناخت چگونگی اخذ و دریافت مولفان متأخر از اصول و مدونات اصحاب ائمه علیه السلام، کیفیت اخذ و دریافت «اصل ظریف» یا «کتاب دیات»، به روایت «ظریف بن ناصح» را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم. ابتدا معرفی شخص «ظریف» و اصل او:

الف-  ظریف کیست

پدر ظریف کفن فروش بود و ظریف امام باقر علیه السلام را درک کرده بود. نجاشی در شرح حالش گوید: «کوفی است. در بغداد بزرگ شد و در حدیث «ثقه و صدوق» است». او کتابهای دیگری نیز دارد که نجاشی و شیخ طوسی آنها را نام برده اند. روایات «اصل ظریف» در مجموعه های حدیثی منتشر و پراکنده است. اردبیلی آنها را در شرح حال او، «جامع الرواة» ذکر کرده است.

ب- اصل ظریف چیست

آنچه که «اصل ظریف» یا «کتاب دیات» نامیده می شود، تألیف شخص ظریف نیست، بلکه بخشنامه امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام به امیران و فرماندهان سپاه خویش است. این موضوع از سند روایت کلینی از قول «ابی عمرو متطبب» دانسته می شود که گوید: «آن را  بر ابی عبدالله علیه السلام عرضه کردم- یعنی کتاب دیات مورد بحث را بر امام صادق علیهالسلام عرضه کردم- آن حضرت در تعریف کتاب فرمود: «امیرالمومنین علیه السلام فتوا داد. مردم فتاوای او را نوشتن و آن حضرت آن را برای امیران و فرماندهان سپاهش بخشنامه کرد...».

سند روایت کلینی چنین است: از محمدبن عیسی و از یونس، هر دو گفتند: «کتاب فرائض (دیات) امیرالمومنین علیه السلام را به «علی ابی الحسن الرضا علیه السلام» عرضه کردیم. فرمود: «آن صحیح است..» از این روایات آشکار می شود که «کتاب دیات ظریف» تنها به خاطر اینکه جماعتی از مشایخ حدیث آن را از او روایت کرده اند، به ظریف منسوب شده است.
شیخ طوسی در شرح حال «محمد بن ابی عمرو» به این موضوع تصریح کرده و گوید: «محمد بن عمرو الطبیب، کوفی است و «کتاب دیات» را از «ابی عبدالله علیه السلام» روایت کرده است. این کتاب منسوب به «ظریف بن ناصح» است، چون از طریق او روایت شد. همچنین از این اسناد – بویژه آنچه که در سند کافی ( بخش د) از امام صادق علیه السلام آمده – دانسته می شود که شیعیان عصر امام علی علیه السلام، این کتاب  را از املاء یا خط آن حضرت نوشته اند. و نیز، از این روایات آشکار می شود که «کتاب دیات» مذکور بخشی از کتاب «جامعه» امام علی علیه السلام نبوده است. و در روایات، تنها به عنوان: «کتاب دیات» یا «کتاب آنچه امیرالمومنین بدان فتوا داد» یا «کتاب فرائض رسیده از امیرالمومنین» نامیده شده است. همچنین این کتاب غیر از «صحیفه فرائض رسیده از امیر المومنین – به خط آن حضرت – درباره «مواریث» است. این چیزی است که از «ظریف» و «اصل» او یافتیم.

منـابـع

کلیــد واژه هــا