مسلمانان، رهبران علم

نظام آموزشی در فرهنگ اسلامی توانست حوزه های علمی وسیعی را پی نهد و عالمان و متفکران و مولفان توانایی بپرورد، و معلمان بزرگی به جامعه بشری تقدیم دارد. این واقعه تربیتی و فرهنگی در اسلام چنان شد که حتی مورخان بیگانه، تمدن اسلام را معیار تمدن خواندند و عالمان مسلمان را رهبران علم. جورج سارتن در «کتاب مقدمه بر تاریخ علم» چنین می گوید:

سده نهم (میلادی، سده سوم اسلامی)، ذاتا سده ای اسلامی بود. اطمینان دارم که در کشورهای دیگر کار فکری کاهش نیافت، ولی فعالیت علمای مسلمان بی نهایت والاتر بود. آنان در آن روزگار معیار و ملاک تمدن بودند. فعالیت آنان تقریبا در هر زمینه ای برتر بود. با توجه به نیمه اول قرن، مردان ممتاز علم: کندی، بنوموسی، خوارزمی و فرغانی همگی مسلمان بودند. درست است که ابن ماسویه مسیحی بود، ولی به عربی می نوشت... اشاره ای که در آغاز فصل سابق کردم، در مورد سراسر سده نهم صادق است. گفتیم که آن قرن تماما اسلامی بود. این مطلب در مورد نیمه دوم درست تر است چون به استثنای شاه آلفرد، همه رهبران علم مسلمان بودند، یا دست کم با مسلمانان و برای آنان کار می کردند و به زبان عربی می نوشتند..... تفـــوق سرشار فرهنگ اسلامی در سده دهم نیز ادامه یافت. البته این تفوق بیشتر از هر زمانی احساس می شد. و این نه فقط از آن رو بود که بزرگترین رجال علم از مسلمین بودند، بلکه هم از آن رو که اثرات فرهنگی اساسا دارای خصلت تراکمی است. در اوایل قرن، یا به هر حال در اواسط آن، تجلی دانش اسلامی حتی در مغرب آنچنان بود که هر اثر عربی تازه تا حدودی از اعتباری برخوردار می شد که مجموع این آثار کسب کرده بود. با اطمینان به اینکه زبانهای دیگر هم از قبیل لاتینی، یونانی و عبری مورد استفاده علما قرار می گرفت، آثاری که به آن زبانها نوشته می شد، حاوی چیز تازه ای نبود.... همه کشفهای تازه و تعالیم نو به عربی انتشار می یافت. عجیب است که زبان قرآن، وسیله ای بین المللی برای تعالم علم شد.... وظیفه اصلی بشریت توسط مسلمانان ایفا می شد. بزرگترین فیلسوف، یعنی فارابی مسلمان بود. بزرگترین ریاضیدانان، یعنی ابوکامل و ابراهیم بن سنان مسلمان بودند. بزرگترین جغرافیدان و جامع العلوم، یعنی مسعودی مسلمان بود. بزرگترین مورخ یعنی طبری هم مسلمان بود. درست است که بزرگترین پزشک، یعنی اسحاق اسرائیلی مسلمان نبود، بلکه یک تن یهودی عرب زبان بود، ولی جالب است که این اسحاق در مصر زاده شد و در تونس به کار پرداخت ] یعنی در دامن فرهنگ اسلامی تربیت شد [. بسیاری از ] علمای [ مسلمانان در بغداد یا در شهرهای دیگر عراق می زیستند، ولی تعداد روز افزونی از آنان معرف مناطق دیگر اسلام بودند.

اولا گروه نیرومندی از اعراب وجود داشتند: اشعری، همدانی، ابو دلف، ابوالفرج اصفهانی، ابن درید، مسعودی. گروه ایرانی بدان نیرومندی نبود، ولی با این حال در خور توجه بود. ابن رسته، ابن فقیه، ابوزید، طبری، ابوکامل مصری بود و ابوبکر رازی اهل اسپانیا. بلخی و جیهانی از خراسان و ماوراء النهر بودند. فارابی و ابن اماجور ترک بودند. بدین ترتیب فرهنگ اسلامی، عالیترین فرهنگ آن روزگار بود که از آسیای مرکزی تا نهایت غربی عالم را زیر نگین داشت... بیداری قلمرو مسیحیت، که در فصل پیش فرصت مشاهده آن را داشتیم، در این عصر هم ادامه یافت، و برای اول بار در طول قرنها، برخی از شخصیتهای طراز اول، نه از مسلمین، بلکه از مسیحیان بودند. و به جای عربی، به یونانی یا لاتینی می نوشتند. هرچند هنوز ترقیات اصلی موهون مسلمانان بود...

توضیح

این مورخ علم می گوید: عجیب است که زبان قرآن، وسیله ای بین المللی برای تعالی علم شد... چرا عجیب باشد. کتابی که در نخستین آیاتی که از آن فرود آمده است، دعوت می کند به شناخت حقیقت خلقت و حقیقت علم، اگر منشأ نشر علم و دانش و دانش طلبی گردد، و زبان آن، بین المللی تعالی عالم شود، عجیب است؟

«اقرأ باسم ربک الذی خلق *خلق  الانسان من علق *اقرأ و ربک الاکرام * الذی علم بالقم *علم الانسان مالم یعلم»، «بخوان، با نام خداوند خویش، او که آفرید، آفرید انسان را از خونی بسته، بخوان! پرورش دهنده تو همان بزرگ خداوند است، او که، با قلم، در آموخت، درآموخت به انسان آنچه را نمی دانست».

آغاز سخن وحی، حماسه دانایی و آشنایی است. و فریاد برای «علم» و «قلم». آیا چنین کتابی عجیب است اگر سرچشمه رودهای عظیم دانش و آگاهی شود و دریاهای بیکرانی از فرهنگ و سعادت پدید آورد؟ این عجیب نیست. عجیب این سخن خود جورج سارتن است. آری، این محقق و همانند های او، تصوری که از کتابهای مقدس دارند، در حدود همان «عهدین» است، با این تصور که اگر زبان کتابی دینی، وسیله بین المللی علم گردد، در نظر آنان امری عجیب بشمار می آید، اما قرآن، قرآن است، نه عهدین و نه کتاب دیگر.

منـابـع

کلیــد واژه هــا