مراحل شرعی ازدواج در دین یهود

توافق های در کتوبا

کتوبا حاوی توافق هایی هست: ارث بردن زن از اموال شوهر بعد از فوت او، و تعهد به حمایت از هر دختر متولد از این ازدواج، و تأمین نیازهای دیگر وی تا زمانی که به سن بلوغ برسد. کتوباهای امروزی حاوی مقررات و توافق های دیگری است؛ بعضی از آنها لازم نیست نوشته شوند، چون جزء جدا نشدنی زناشویی هستند و شرایطی را تشکیل می دهند که از سوی حکیمان یهودی برای ازدواج های معمولی مقرر شده اند. این شرایط اساسی در زبان کتاب مقدس به شئر، کسوت، و عونا (غذا، پوشاک و حقوق زناشویی) معروفند و در بر گیرنده وظایف شوهر در قبال همسر، از قبیل تأمین غذا و پوشاک و داشتن رابطه جنسی با او در مواقع مورد توافق، هستند. جزئیات این شرایط به اوضاع و احوال و طرفین قرارداد بستگی دارد، اما همیشه حد اقل معینی از شرایط لازم وجود دارد.
بر اساس یک قاعده کلی، زمانی که مرد همسری برمی گزیند «آن زن با او صعود می کند نه سقوط»؛ یعنی اگر مرد همسری از طبقه پایین اجتماعی یا اقتصادی انتخاب کند، موظف است با زنش با همان آداب و رسوم رایج در طبقه خودش رفتار نماید. بر عکس، اگر زن از طبقه اجتماعی بالاتر باشد، شوهر حق ندارد بدون موافقت صریح او مرتبه زندگی وی را تنزل دهد. درباره شرایط دیگر ازدواج، تلاش شد تا نوعی تعادل میان تعهدات طرفین ایجاد شود. از یک سو، شوهر موظف شد که از همسرش حمایت کند، هنگام بیماری درمانش نماید، او را از اسارت برهاند و هزینه های کفن و دفنش را بپردازد. از سوی دیگر، به شوهر حق داده شد که از حق انتفاع (نیخسه ملوگ) از جهیزیه ای که همسرش از خانه پدری می آورد، با آن که از حقوق مالکیت نسبت به آن اموال برخوردار نیست، برخوردار شود. زن موظف است که برای کمک به تأمین معاش خانواده کار کند؛ البته این کار به میزان جهیزیه ای که با خود آورده است بستگی دارد. این جنبه های ازدواج عموما به مسئله توافق میان زن و شوهر برمی گردد. هر مردی حق دارد که از حقوقی که شریعت برای او مقرر داشته صرف نظر کند و در بسیاری از قراردادهای ازدواج، شوهر، خود را از حق اداره دارایی و اموال همسرش محروم می کند. در موارد دیگر، زن می تواند اجازه و اختیار اداره و حتی فروش اموالش را به شوهر اعطا کند. این موازنه حقوق و تکالیف، ناتمام است.

جواز تعدد زوجات طبق قوانین تلمود

قوانین زناشویی تلمود بر این فرض استوار است که مرد حق دارد همسران متعددی اختیار کند، در حالی که زن فقط با یک مرد می تواند عقد ازدواج ببندد. صحه گذاشتن اخلاقی بر جواز تعدد زوجات، تصدیق حق شوهر در طلاق دادن همسر (اما نه بر عکس) را نیز در بر می گیرد. زیرا مرد در همه حال می تواند علاوه بر همسر اول، زن دیگری اختیار کند. ملاحظات زیست شناختی که تأییدی بر تعدد زوجات است نیز ابتکار عمل را در مسئله زناشویی به مرد می دهد. در قرون میانه، ربنو گرشوم اهل ماینتس معروف به چراغ مناطق آوارگی، برای تعدد زوجات و نیز برای طلاق بدون رضایت زن، حرم (ممنوعیت) قائل شد. این ممنوعیت که مورد استقبال بیشتر یهودیان نیز قرار گرفت، مدرکی شرعی برای وضعیت موجود فراهم آورد؛ چون که حتی در دوره های تلمودی، اختیار کردن دو همسر بسیار نامتعارف بود. در میان حکیمان میشنایی و تلمودی که درباره آنها مطالب زیادی آموخته ایم، تنها یک نفر را می یابیم که دو همسر اختیار کرده است. اما این مسئله تأثیری بر اعتبار تعدد زوجات در قوانین ازدواج و طلاق ندارد.

ازدواج یهودی با غیر یهودی

یهودیان سنتی همواره مخالف سرسخت ازدواج یهودی با غیر یهودی بوده اند. هنگامی که انسان محوریت خانه را در یهودیت مورد توجه قرار می دهد، این امر آن قدرها تعجب آور نخواهد بود؛ اما اغلب این نکته را درست درک نمی کنند. علت آن که یهودیان نمی خواهند فرزندانشان با غیر یهودی ازدواج کنند آن نیست که احساس می کنند یک همسر غیر یهودی به قدر کافی خوب نیست، بلکه بدان دلیل است که یک همسر غیر یهودی، هر چقدر هم که خوب باشد، قادر نیست به یک فرزند یهودی کمک کند تا سرنوشت و نقش اساسی خود را، که گسترش ملت یهود و زنده نگهداشتن میراث یهود است، ایفاء نماید.
هر چقدر جامعه تمایل کمتری به گرواندن دیگران داشته باشد، موضوع ازدواج با غیر یهود مسأله آفرین تر می شود. یهودیان مترقی، که موضعی نسبتا آزادمنشانه نسبت به گروندگان آینده دارند، دریافته اند که بسیاری از همسران غیر یهودی به یهودیت می گروند، و بدین ترتیب، مسأله را، تا حدی که به جامعه یهود مربوط می شود، حل می کنند. در جامعه سنتی، نه تنها گروش به یهودیت دشوارتر است، که در صورت وجود کمترین سوء ظن که پول دلیل تمایل به گروش است، گرونده بالقوه حتی پذیرفته هم نخواهد شد. خاخام های سنتی احساس می کنند که گرویدگان در صورتی باید پذیرفته شوند که هیچ انگیزه پنهانی برای گروش وجود نداشته باشد.
در گذشته، والدینی که فرزندانشان با غیر یهود ازدواج می کرد، لباس عزا به تن می نمودند، و کم نبودند والدینی که دیگر هرگز با فرزندشان صحبت نمی کردند. ممکن است این رویه بسیار خشن تلقی شود، اما احتمالا والدینی که دست به این کار می زنند چنین استدلال می کنند که این فرزندشان بود که از آنها برید و نه بر عکس؛ آنها فقط آن را برملاء کرده اند. اینها همه با خاطرات تاریخی طولانی تلفیق می شود، که در آن یهودیان رنج های بسیار تحمل کرده، و گاهی نیز برای زنده نگهداشتن میراث خود برای نسل های آینده، جان باخته اند. از این نظر، بسیاری از یهودیان پشت کردن به همه این دستاوردها را  (در شرایطی که بالاخره روزگار با یهودیان مهربان تر شده) خیانتی خاص تلقی می کنند.

مراحل شرعی ازدواج در آیین یهود

آیین شرعی ازدواج دارای دو مرحله است. مرحله نخست، مرحله نامزدی است که از تمام اعتبار یک ازدواج برخوردار است، ولی حقوقی [مادی مانند تأمین معاش برای زن یا در بشر بودن شوهر از زن] را برای طرفین ایجاد نمی کند. در مرحله دوم، در حضور ده انسان مذکر بالغ، شوهر زن را به خانه اش می برد. برای این منظور، حوپا (سایبان یا حجله) به عنوان خانه ای نمادین برپا می شود تا برگزاری مراسم را در هر مکان دلخواه، ممکن سازد. از آن پس، زن همسر آن مرد خواهد بود. در زمان اجرای این مراسم، برکت های مخصوص مراسم نامزدی و ازدواج قرائت می شوند. با این حال، ازدواج اساسا عملی ماهیتا قانونی- مدنی است. رویه مرسوم یهودی در دعوت از یک خاخام برای اجرای مراسم ازدواج، به اواخر قرون میانه برمی گردد و تا حدی تقلید از یک رسم مسیحی، و به کلی فاقد اهمیت دینی است.

مراسم نامزدی در آیین یهود
با فرض جدایی کامل دو جنس در جوامع یهودی سنتی جوانان یهود نمی توانند در روال عادی زندگی اجتماعی خویش همسر آینده خود را ملاقات کنند. معمولا اینها توسط فرد ثالثی به یکدیگر معرفی می شوند که به سبب اطلاع از دو خانواده مورد نظر می تواند طرف مورد نظر را پیشنهاد کند. نیز می توان از شدخان یا کسی که کارش واسطگی در ازدواج است بهره گرفت. شدخان در قرون وسطا از عناصر اصلی زندگی یهودی به شمار می رفت و حتی در تلمود یاد شده است که یکی از حکیمان، مردانی را که بدون تدارک ازدواج زنی را نامزد می گرفتند مجازات می کرده است. ربیان برای آنکه دشواری همسر گزینی درست را خاطرنشان سازند نقل می کنند که چون خدا آفرینش جهان را به پایان برد وقت خویش را صرف ترتیب دادن ازدواج های مختلف می کرد و به نظر او این کار به همان سختی شکافتن دریای سرخ است.
قول و قرار ازدواج صرفا گرد هم آمدن دو جوان نیست. این ازدواج از آن دو خانواده است و هر کدام از آنها در مورد مناسب بودن آن وصلت نظر خواهند داد. مرد و زن جوان برای اولین بار در منزل کسی که هر دوی آنها را می شناسد ملاقات می کنند و اگر این ملاقات موفقیت آمیز باشد می توانند قبل از آنکه از ایشان خواسته شود که تصمیمشان را بگیرند دوبار دیگر نیز ملاقات کنند. به طور کلی چنین نامزدی هایی نسبتا کوتاه مدت و مختصرند، زیرا تنها در جایی پیشنهاد این پیوند مطرح می شود که به دلیل وجود سازگاری و همخوانی کافی میان پیشینه و نگرش های طرفین بتوان انتظار موافقت داشت. اگر هر دو موافقت کنند و مخالفتی از جانب خانواده های ایشان وجود نداشته باشد.

خصیصه های مطلوب همسر آینده
خصیصه هایی که والدین در همسر آینده فرزندشان مطلوب می دانند عبارتند:
1- اصل و نسب خوب (ییحوس)، چرا که افتخار خانواده ها به داشتن اجدادی معروف است.
2- وضعیت مالی خوب در مواردی که والدین عروس ببینند که خانواده داماد از آنان انتظار خواهند داشت که به زوج جوان از نظر مالی کمک کنند.
3- از همه مهم تر اینکه داماد آینده می باید یهودی درس خوانده و خداترسی باشد.

تنظیم تنائیم
گام بعدی تنظیم تنائیم است، یعنی مراسم قول و قرار که در آن دو طرف شرایط ازدواج مانند جهیزیه و جریمه به هم زدن قرار را به تصریح قید می کنند. اگرچه تنائیم دارای اهمیت دینی نیست اما آن را با سور و سرور همراه می کنند و در آن سند تنائیم را با صدای بلند می خوانند و بشقابی سفالین را می شکنند. این عمل اخیر، آن چنان که گفته اند، برای اشاره به این امر است که مطابق مزمور 137، یهودی می بایست حتی در مواقع شادی بسیار نیز به یاد خرابی اورشلیم باشد. شاید هم این کار روشی برای دور کردن شیاطین بوده است; چرا که مردم می پندارند شیاطین در مواقع جشن و سرور بسیار فعالند. یکی از اعتقادات عامیانه یهودی می گوید هر دختر ازدواج نکرده ای که تکه ای از آن بشقاب را به خانه برد بی تردید در آن سال ازدواج خواهد کرد. اگرچه امکان نقض تنائیم در هر زمان پیش از مراسم واقعی ازدواج وجود دارد و فقط باید غرامت های قید شده را پرداخت کرد، اما بخش هایی از جامعه یهود آن را توافقی الزامی تلقی می کنند. در نتیجه هم پیروان نهضت حاسیدی و هم پیروان الیای ویلنایی،که از مخالفان عمده حسیدیزم بود، بهتر می دانند که تنائیم را همپای آیین ازدواج و نیز پس از طلاق، تا به آخر رعایت کنند نه آنکه آن را نقض نمایند. در میان یهودیان معاصر، تنائیم جایش را به مراسم غیر دینی میهمانی نامزدی داده است. فقط در محافل سنت گرا به تنائیم عمل می شود.

مراسم عروسی و ازدواج در دین یهود

مراسم عروسی یهودی دارای دو قسمت است که زمانی از هم مجزا بوده اند اما سرانجام به یک آیین تبدیل شده اند. نخست اروسین یا قیدوشین قرار دارد، که پیمانی است مربوط به آغاز ازدواج، و زن و مرد را با عقد ازدواج به هم می پیوندد و برای از بین رفتن آن باید طلاق صورت گیرد، اما زندگی کردن آن دو با هم را به عنوان زن و شوهر مجاز نمی کند. پس از این حوپا یا قبه است که نماد ورود عروس به خانه داماد است و فرآیند ازدواج با آن پایان می پذیرد. عمل پذیرفته شده ای که امروزه به جای اروسین انجام می گیرد جای گرفتن در زیر سایه بان عروسی است که بلافاصله پیش از مراسم حوپا قرار می گیرد.

وقایع پیش از آیین ازدواج
ترتیب وقایعی که پیش از خود آیین ازدواج صورت می پذیرد از این قرار است. در شنبه قبل از عروسی از داماد در کنیسه دعوت می شود تا هفطارا یا یکی از بخش های برگزیده از کتب انبیاء و یا قسمتی از پاراشاهای اسفار خمسه را که مخصوص قرائت هفتگی است بخواند. این امر در میان یهودیان اشکنازی نام عوفروف به خود گرفته است. وقتی که داماد خواندن را به پایان برد با فریاد مزال طوو یا «خوشبخت باشی» به او تبریک می گویند. در برخی جوامع نیز سرودهایی مذهبی می خوانند که متضمن درخواست برکات خداوندی برای آن زوج است. مطابق رسم موجود در برخی جوامع داماد اجازه ندارد از اینجا به بعد را تنها و بی همراه بیرون رود. شکل دیگری از این رسم، که در شولحان عاروخ یاد شده است، داماد را برای تمام اولین هفته پس از عروسی از بیرون رفتن تنها منع می کند. مبنای این رسوم ترس از احتمال حمله شیاطین به داماد است. به هر حال گویا اگر کسی دیگر با داماد همراه باشد حمله ای صورت نخواهد گرفت. تلمود سه نوع از اشخاصی را که می بایست در مقابل شیاطین محافظت شوند بر شمرده است: بیمار، داماد و عروس.

روز عروسی
مرسوم است که هم عروس و هم داماد در روز عروسیشان از سحر تا پایان مراسم را روزه بگیرند. در خلال نمازهایی که می خوانند به گناهانشان اعتراف می کنند و برخی جملات مخصوص توبه را در نماز به زبان می آورند. هدفی که در پس این روزه قرار دارد دارای دو جنبه است. از سویی سنت یهودی ازدواج را مرحله کاملا جدیدی در زندگی فرد می داند: زندگی تازه ای شکل می گیرد و گناهان بخشیده می شوند. در نتیجه عروس و داماد از گذشته توبه می کنند و برای لغزش هایی که ممکن است مرتکب شده باشند آمرزش می طلبند. دلیل دیگر روزه گرفتن جهتی دنیایی تر دارد به خاطر آنکه کسی در حال مستی عروسی نکند.

آماده کردن سند کتوبا
پیش از مراسم ازدواج نوبت آماده کردن سند کتوبا و امضای آن توسط دو شاهد است. کتوبا در واقع عقد ازدواج به معنای واقعی آن نیست، بلکه صرفا قید کردن این نکته است که اگر روزی شوهر زن را طلاق دهد باید نفقه ای بپردازد و نیز خلاصه ای از وظایف شوهر در امر ازدواج را بازگو می کند. زوج ازدواج کرده مجاز نیستند بدون داشتن کتوبا به عنوان زن و شوهر زندگی کنند و اگر کتوبا گم شود باید سند جدیدی تنظیم شود. پس آماده شدن کتوبا داماد به اتاقی که عروس در آن به انتظار نشسته است می رود و پیش از آنکه پدر و پدر زنش او را به قبه عروس ببرند، صورت عروس را با پوشیه ای (بدکن) می پوشاند. اگر احیانا هر یک از پدر یا پدرزن فوت کرده باشد خویشاوندان دیگر و یا دوستان می توانند این نقش را، که میصوایی بزرگ به شمار می آید، بر عهده گیرند.
در نوشته های ربی ها بیان می شود که چگونه خدا و فرشتگان کارگزار در روز عروسی آدم و حوا این مسئولیت ها را انجام داده اند. داماد زیر قبه عروسی رو به اورشلیم می ایستد و حاخام و پیش نماز در مقابل او قرار می گیرند. یهودیان اشکنازی از قبه ای متشکل از پارچه ای گلدوزی شده که روی چهار تا پایه چوبی انداخته می شود و در حیاط کنیسه در فضای باز برپا می گردد استفاده می کنند. یهودیان سفاردی معمولا یک طلیت، یا شال نماز مخصوص، تهیه می بینند که توسط چهار مرد بالا نگاه داشته می شود و به جای قبه یا سایه بان محسوب می شود; بنا به رسم سفاردی ها آیین مذکور در فضای باز انجام نمی گیرد.
بسیاری از جماعت های اشکنازی، به ویژه آنان که در مناطق سردتر زندگی می کنند، نحوه عمل سفاردی ها را در این باب برگزیده اند اما این امر موافقت عام جامعه حاخامی اشکنازی را به دست نیاورده است. عروس توسط پدرش یا مادر و مادر شوهرش، که گاه شمع های روشنی نیز در دست دارند، به قبه عروسی آورده می شود. ورود عروس با موسیقی و آواز همراه است; و میهمانان برای پیوستن به او پیش می آیند و او را تا حوپا، در موارد ازدواج های سنتی، همراهی می کنند. در برخی جوامع عروس پیش از آنکه در کنار داماد جای گیرد هفت بار، و یا مطابق رسمی دیگر سه بار دور داماد می چرخد. پیش نماز، که رهبری جماعت را در طول نمازها بر عهده دارد و اغلب به دلیل داشتن صدای خوبش برگزیده می شود، با طلب برکات خدا، تبریکاتی را خطاب به عروس و داماد به آواز می خواند; اصل مراسم ازدواج از این لحظه شروع می شود. جام شرابی ریخته می شود و حاخام مسئول مراسم دعای برکت بر آن به آواز می خواند و پس از آن براخاهای بخش اروسین مراسم خوانده می شوند.
بعد از آنکه داماد از شراب یاد شده می چشد حلقه طلای ساده مخصوص ازدواج را برگرفته و در پیش دو شاهدی که پیش تر از آنان یاد شد آن را به انگشت سبابه دست راست عروس می کند و در همان زمان این جمله را بیان می دارد: «هان! تو برای من با این حلقه و مطابق شریعت موسی و قانون اسرائیل حلال می شوی.» قبول حلقه از جانب عروس علامت تمایل او به ورود به پیمان ازدواج با داماد است. در عرف راست کیش ها دادن حلقه های متقابل به یکدیگر جایز نیست، زیرا این امر ممکن است موهم این معنا باشد که عروس در واقع حلقه را رد کرده، آن را به داماد پس می دهد. استفاده از حلقه برای اروسین در تلمود نیامده است; اولین بار در نوشته های گائونهای بابل قرن دهم ذکری از آن به میان می آید. رسم رایجی که در آن از نوار طلایی ساده ای برای این منظور استفاده می شود اولین بار در آثار هلاخائیان اروپایی قرون وسطا یاد شده است. آنها معتقد بودند که وجود جواهری گران قیمت در حلقه عروسی می تواند عروس را نسبت به ارزش واقعی آن گمراه کند. برای آنکه مطمئن شوند که به اعتبار عروسی هیچ خدشه ای وارد نیست از داماد می پرسند که آیا حلقه واقعا از آن خود اوست; نیز دو شاهد مذکور باید به اطمینان برسند که حلقه از حد اقل ارزش لازم برخوردار است و اشتباهی در باب قیمت آن مطرح نیست.