نظام دینی یهودیت تلمودی (عقاید)

تلمود

مجموعه تلمود به صورتی درهم ریخته و نامنظم، نظام دینی کاملی را ارائه می دهد. صاحب کتاب گنجینه ای از تلمود سعی کرده مطالب این نظام دینی را در دوازده فصل منظم کرده به گونه ای بسیار خلاصه بیان کند.

ابعاد عقیدتی
در تلمود مطالب مختلفی درباره امور اعتقادی یهود آمده که امهات آنها را می توان به صورت زیر دسته بندی کرد:

1- خداشناسی
دانشمندان یهود تلاش نکرده اند در تلمود وجود خدا را اثبات کنند، بلکه مانند کتاب مقدس وجود او را بدیهی و مسلم انگاشته اند. در آنجا سخن به گونه ای است که گویا این جهان مخلوق بدون خالق و ناظم نمی تواند باشد و این امری مسلم است. مهمترین ویژگی خداوند که بر آن بسیار تأکید شده وحدت و یگانگی او است. دانشمندان یهود تلاش کرده اند از یک سو به اعتقادات بت پرستان امپراطوری روم و دیگر مناطق، و از سوی دیگر به تثلیث مورد اعتقاد مسیحیان پاسخ گویند. خدای این دانشمندان جسم و ماده ندارد؛ در همه جا حاضر است؛ قادر مطلق است؛ عالم مطلق است؛ موجودی ابدی است؛ عدالت و رحمت او همه جا را گرفته است؛ او کامل و قدوس است و نامی بیرون از حد و بیان دارد در حقیقت، رابطه او با آفریدگان رابطه پدر و فرزند است.

2- کیهان شناسی
از برخی از عبارات دانشمندان یهود بر می آید که آنان با تحقیقت یونانیان درباره جهان موافق نبوده اند: «هر آن کس که درباره چهار موضوع بیندیشد و غوررسی و تحقیق کند، برای او بهتر آن می بود که به دنیا نیاید. آن چهار عبارتند از: در بالا چیست؟ در پایین چه خبر است؟ قبل از خلفت جهان چه بوده سات؟ بعد از انقراض عالم چه خواهد شد؟» (میشنا حگیگا، 2: 1) «درباره آنچه برای تو شگفتی آور و اسرارآمیز است، تحقیق مکن و راجع به آنچه از تو پوشیده است، غوررسی منما. درباره آنچه به تو اجازه داده شده، تفکر کن و با رازهای پنهانی کاری نداشته باش.» (حگیگا، 13 الف)
با این حال، خود عالمان یهود به تحقیق در برخی از زمینه ها پرداخته اند؛ مانند اسرار چگونگی خلقت جهان و از عدم خلق کردن آن از سوی خداوند، آسمان و طبقات هفت گانه آن، زمین و طبقات هفت گانه، حقیقت روشنایی، تاریکی، باد، آب، مدت شب و روز، فواید موجوداتی مانند مگس ها و پشه ها و همچنین بحث درباره اینکه آیا اصل خلقت از آب است یا از چیز دیگر و مانند اینها. آنان گفته اند که جهان از عدم خلق شده است؛ چون خدا کامل است، پس جهان مخلوق او باید بی عیب باشد و نیز همه آفریده ها باید نفعی داشته باشند؛ جهان برای انسان خلق شده و هر چیزی که در آن است، باید برای انسان سودمند باشد.

رابطه خدا با جهان مادی

پاسخ دانشمندان یهود این است که خداوند هم متعالی است و جدای از جهان مادی، و هم در آن حضور دارد و به ندای انسان پاسخ می دهد. در جهان مخلوق غیر از عالم ماده موجودات دیگری نیز هستند. در واقع دو دسته از موجودات عاقل در جهان وجود دارند: یکی ساکنان جهان بالا که فرشتگانند و دیگری ساکنان عالم پایین که همین انسان است. در بین مخلوقات انسانی، رابطه خداوند با قوم اسرائیل بهتر از سایرین است و در واقع آنان قوم برگزیده خدا هستند بنابراین دانشمندان یهود ساکنان زمین را به دوسته بنی اسرائیل و غیر بنی اسرائیل تقسیم کرده اند.

3- انسان و نجات
انسان به صورت خدا آفریده شده و این مزیت او نسبت به دیگر موجودات است. انسان دو بعد دارد: یکی آسمانی و دیگر زمینی؛ بر خلاف فرشتگان که تنها آسمانیند، و حیوانات که تنها زمینی هستند. مقصود از آفرینش انسان، اطاعت از خدا و پرستش او بوده و این مربوط به بعد آسمانی او است. انسان هم جسم دارد و هم روح، اما از ناحیه روح است که شبیه به خداست. از همین رو، باید روح خود را پاک و پاکیزه نگاه دارد. با این همه، دانشمندان یهود درباره عظمت خلقت بدن انسان سخن زیاد گفته، آن را عالم کوچک دانسته اند. همچنین آنان بر مواظبت از بدن به شدت تأکید کرده اند.
انسان برای زندگی آفریده شده و گناه باعث می گردد که مرگ بر او عارض شود. اگر انسانی پیدا شود که هرگز گناه نکند، نمی میرد؛ چنان که الیاس نبی این گونه است. انسان ذاتا بی گناه است و معصوم و پاک متولد می شود. هر چند گناه آدم در سرنوشت انسانها تأثیر می گذارد، این باعث نمی شود که انسان گناهکار متولد شود. از سوی دیگر، با اینکه در انسان تمایل به خوبی و بدی وجود دارد، انسان مختار است و هرگز مجبور نیست؛ چنان که می تواند راه صحیح را برگزیند. راه نجات انسان ایمان و عمل صالح است.
در سراسر گفته های دانشمندان، بر ایمان بسیار تأکید شده است. از جمله اعمال صالح بسیار مهم، دعا و نماز است. اما همین اعمال باعث نجات گناهکار نمی شود؛ آن هم گناهکاری که از فرمان خدا تمرد می کند. از این رو، خدا گناهکار را یقینا مجازات می کند. با این حال، چهار گناه است که کبیره محسوب می شود و خدا هرگز آنها را بدون مجازات نمی گذارد. این چهار گناه عبارت است از: «بت پرستی»، «زنا»، «قتل نفس» و «بدگویی پشت سر دیگران». با این همه، خداوند راهی را برای گناهکار بازگذاشته و آن توبه و کفاره است. انسان گنهکار می تواند توبه کند و به سوی خدا باز گردد و یا کفاره دهد، تا خدا او را ببخشد. خدا در برخورد با انسان عادلانه رفتار می کند و این یک اصل است؛ به این معنا که خدا باید با عدالت ورزی خود، نیکوکاران را پاداش و بدکاران را مجازات کند.

وحی

4- وحی و نبوت
برای دانشمندان یهود این امر مسلم است که اساس و بنیان دینشان، بر پیام الهی (که پیامبران آن را آوردند) استوار می باشد. خدا اراده و خواست خود را به وسیله پیامبران به انسانها اطلاع داده است. درباره شرایط پیامبر و چگونگی انتخاب او از سوی خدا، در کتاب گنجینه ای از تلمود این چنین آمده: «یک نظریه که مورد توجه و تأیید فیلسوفان یهود در دورانهای بعدی قرار گرفته، و حاکی از این است که نبوت هدیه ای نیست که از طرف خداوند به طور دلخواه به عده ای از اشخاص عطا شود، بلکه حد اعلای یک آمادگی و تجهیز عقلانی و فکری استثنایی است که انسان می تواند به آن نایل گردد، در تلمود نیز یافت می شود. مراحل مختلفی که منجر به کسب مقام نبوت می شود، به قرار زیر نام برده شده است: زیرکی و چابکی برای انسان پاکی می آورد، پاکی باعث طهارت می شود، طهارت به پرهیزگاری منجر می گردد، پرهیزگاری به انسان قدوسیت می بخشد، قدوسیت آدم را متواضع و فروتن می کند، تواضع و فروتنی ترس از خطا کاری را در دل انسان می پرورد، ترس از خطا کاری سبب پارسایی و دینداری می شود، و پارسایی و دینداری شخص را دارای روح القدس می کند. (میشنا سوطا، 9: 15 ) علاوه بر کیفیات اخلاقی فوق الذکر، شرایط دیگری نیز برای رسیدن به مقام نبوت لازم و اساسی است: ذات قدوس متبارک شخینای (سکینه) خود را فرود نیم آورد مگر بر شخصی که دلیر و ثروتمند ودانا و فروتن باشد. (نداریم، 38 الف) شخینا قرار نمی گیرد مگر بر انسانی که عاقل و دانشمند و دلیر و ثروتمند و بلند اندام باشد. (شبات، 92 الف) علاوه براین، انحراف از کمال اخلاقی این اثر را دارد که عطیه نبوت را برای همیشه و یا به طور موقت از انسان می گیرد و آن را از بین می برد. اگر پیغمبری تکبر کند، نبوت از وی دور می شود. و اگر او عصبانی و خشمگین شود نیز نبوت او را ترک می گوید. (پساحیم، 66 ب)
خداوند پیامبرانی را به سوی نبی اسرائیل و بت پرستان فرستاده، اما هم تعداد انبیای بنی اسرائیل بیشتر بوده و هم نوع وحی که به آنان می شده، بالاتر بوده است. در میان پیامبران بنی اسرائیل مقام حضرت موسی از همه بالاتر است. دیگر پیامبران نور جلال الهی را از پشت شیشه کدر می دیدند؛ در حالی که موسی (ع) آن را از پشت شیشه شفاف می دید. حضرت موسی دو تورات آورده است: یکی کتبی و دیگری شفاهی. از همین رو، آموختن این دو تورات و عمل به آنها از تکالیف الهی است.»

5- ارواح شریر و دیگر نیروهای تأثیر گذار
در جهان، ارواح شریر و ناپاکی وجود دارند که در انسان حلول می کنند و باعث جنون انسان یا گناهکاری او می شوند. برخی از چشمها بد هستند و به انسان لطمه می زنند و راههایی برای مبارزه با آن وجود دارد. سحر، جادو، غیب گویی و فال بینی با اینکه خالی از واقعیت نیستند، کارهایی است زشت، فاسد و ممنوع. رویا و کابوس وسیله ای است که خدا از طریق آن به انسان پیام می رساند، از این روی، باید به آن توجه کرد.

6- آخرالزمان و جهان آینده
در آخرالزمان، ماشیح (مسیح) که فردی از نسل داود است، خواهد آمد و با ظلم و ستم مبارزه خواهد کرد و حکومت داود را بار دیگر برپا خواهد نمود. در قیامت مردگان برانگیخته خواهند شد و خداوند درباره آنان داوری خواهد کرد. بدکاران به جهنم رفته، مجازات خواهند شد و نیکوکاران به بهشت رفته، پاداش اعمال خود را خواهند یافت.

اخلاق

1- بنیاد اخلاق
اخلاقی زیستی در سخنان دانشمندان یهود دو ویژگی دارد یکی اینکه بنیاد و اساس اخلاق، دستور الهی است و دیگر آنکه اخلاقی زیستن انسان به این است که اخلاق خود را مطابق با صفات خداوند پرورش دهد. بنابراین، خداوند نه تنها به وسیله فرمانهای خود بشر را به راه حقیقی زندگی راهنمایی کرده است، بلکه خود را نمونه ای می سازد تا همه از او پیروی کنند. در ادبیات دانشمندان یهود پیروی از خداوند به صورت هدف و آرمانی نشان داده است که انسان باید برای نیل به آن بکوشد. اراده خداوند الگویی است که زندیگ بشر باید طبق آن شکل پذیرد. او دارای صفاتی بی نهایت عالی است که در رفتار و کردار بشر نیز همان صفات باید نمودار و برجسته باشد.
این اصل در چند جا تعلیم داده شده است. از این قرار: «در پی خداوند خدای خود بروید؟» (سفر تثنیه، 13: 4) آیا برای انسان ممکن است که در پی خداوند برود؟ مگر اینکه گفته شده است: «زیرا که خداوند خدای تو آتش سوزنده است؟» (سفر تثنیه، 4: 24) بلکه مقصود آن است که باید از صفات ذات قدوس متبارک پیروی کند. همان طور که او برهنگان را جامه پوشانید. (سفر پیدایش، 3: 21) تو نیز برهنگان را جامه بر تن کن. همان طور که او از بیمار عیادت کرد. (سفر پیدایش، 18: 1) تو نیز بیماران را عیادت نما. همان گونه که او به سوگواران تسلی داد. (سفر پیدایش، 25: 11) تو نیز عزادارن را تسلی ده. همان طور که او مرده را دفن کرد. (سفر تثنیه، 34: 6) تو نیز مردگان بی کس را به خاک بسپار.» (سوطا، 14 الف)
«در تمامی طریق های او رفتار نمایید.» (سفر تثنیه، 11: 22) یعنی آن که از صفات ذات قدوس متبارک تقلید کنید. چنان که گفته شده است: «خداوند، خدایی رحیم و با شفقت، دیر خشم و کثیر احسان و حقیقت است.» (سفر خروج، 34: 6 ) و نیز گفته شده است: «و واقع خواهد شد هر که به نام خداوند خوانده شود، نجات خواهد یافت.» (یوتیل، 2: 32) چگونه ممکن است که انسان به نام خداوند خوانده شود؟ بلکه باید گفت که همان طور که خدای حاضر در همه جا رحیم و شفیق خوانده شده است، همان طور تو نیز رحیم و با شفقت باش، و هدیه ها را رایگان به همه بده. همان طور که ذات قدوس متبارک عادل خوانده شده است. (مزامیر داوود، 145: 17) به همان گونه، تو نیز عادل باش.
همان طور که او نیکوکار و مهربان خوانده شده است. (آیه فوق) به همان گونه تو نیز نیکوکار و مهربان باش. (سفر دواریم، مربوط به آیه 22 از باب 11 از سفر تثنیه، بند 49، صفحه 85 الف) دانشمندان یهود، از طرف دیگر، این نکته را از نظر دور نداشته اند که در کتاب مقدس صفاتی از قبیل غیوری و خشم گیری به خداوند نسبت داده شده است، که انسان نباید از آن تقلید کند. و ایشان باری این عقیده که اصل کلی تقلید از خداوند نباید در این موارد به کار بسته شود. دلیلی ارائه داده اند: «زیرا من که خداوند خدای تو می باشم، خدای غیوری هستم.» (سفر خروج، 20: 5 ) «من بر غیرت چیره و غیرت را بر من تسلطی نیست.» (مخیلتا، مربوط به آیه فوق، صفحه 68 الف) «یک موجود انسانی، مغلوب خشم و غضب خود می شود. لکن ذات قدوس متبارک بر خشم و غضب خود مسلط است. چنانکه گفته شده است: خداوند انتقام گیرنده و صاحب غضب است.» (ناحوم، 1: 2؛ بر شیت ربا، 49: 8 تا 14) بنابراین، اصل کلی تقلید از خداوند نه تنها پایه و اساس علم الاخلاق تلمود است، بلکه محرک و الهام بخش آن نیز هست. این اصل کلی این احساس را در انسان به وجود می آورد که وقتی زندگی او از لحاظ اخلاقی درست و صحیح باشد از تأیید و پشتیبانی آفریدگار خود برخوردار می شود، و از آن مهم تر با خدای خود رابطه ای ناگسستنی پیدا می کند. از این رو است که این اعتقاد انگیزه ای بس عالی و نیرومند برای خو گرفتن به رفتار و کردار نیک است.