راه های گسترش اندیشه نهضت اصلاح دینی (عوامل فیزیکی)

در این تحقیق، بعضی از راه های انتشار عقاید و آداب نهضت اصلاح دینی در خارج از محیط های اصلی خود بررسی می شود.

عوامل فیزیکی انتشار

راه های مختلف گسترش اندیشه های رنسانس ایتالیایی در شمال اروپا سه عامل بودند. این سه عامل عمده انتقال عبارت بودند از مردم، کتاب ها و ارتباطات. همین عوامل در گسترش نهضت اصلاح دینی نیز دارای اهمیت است.

زبان ملی
یکی از موضوعاتی که نهضت اصلاح دینی بسیار بر آن تأکید داشت، استفاده از زبان ملی بود. لوتر مهمترین رساله های اصلاحی خود را در سال 1520 به زبان آلمانی نوشت تا مخاطبان بسیاری برای اندیشه های خود پیدا کند. به همین شکل، تسوینگلی نسبت به انتشار اندیشه های خود در سرزمین مادریش آلمان، سوئیس، و کالون نسبت به انتشار اندیشه های خویش در سرزمین مادریش، فرانسه، آسوده خاطر بود. نتیجه این فرآیند تنها دسترسی روزافزون به اندیشه ها و آداب نهضت اصلاح دینی نبود. آثار نوشتاری اصلاحگران، به ویژه در قالب انتشار کتاب مقدس به زبان های ملی، بیشتر زبان های امروزی غرب اروپا را به نحو سرنوشت سازی شکل داد. اصلاحگران نیز از اهمیت موعظه به زبان ملی آگاه بودند و در پی آن بودند که همه شرکت کنندگان در مراسم عبادی، معنای شعایر دینی را درک کنند. یکی از حساس ترین لحظات در تاریخ نهضت اصلاح دینی، تصمیم لوتر در سال 1520 مبنی بر تغییر مسیر دادن از مصلحی آکادمیک (که به زبان لاتین و برای اقشار دانشگاهی سخن می گفت)، به مصلحی مردمی (که در آلمان، برای توده های وسیع تری موعظه می کرد) بود. نهضت اصلاح دینی شاهد رویارویی عمده ای با برداشت های موجود درباره این که چگونه می توان و باید کتاب مقدس را قرائت کرد، و نیز درباره ساختارهای کلیسا و عقاید مسیحی بود. اصلاحگران بارها با پشت کردن به کشیشان و متألهان، به مردم روی آوردند. آنها بر این نکته اصرار داشتند که مردم باید انتخاب کنند و شاهد بر این اصل اساسی، شیوه جاری در نهضت اصلاح گرایی سوئیس بود که برای خاتمه دادن به مناقشات عمومی میان انجیلی ها و کاتولیک ها در موضوع زبان ملی، به رأی گیری عمومی از شهروندان در مورد پذیرش نهضت اصلاح دینی روی آوردند. تصمیم به استفاده از زبان ملی، پیوند تام و تمامی با انتشار کتاب هایی چون کتاب کالون به زبان فرانسوی در سال 1541، به نام مبادی دین مسیحی داشت که به زبان محلی نوشته شده بود.

کتاب ها

اختراع صنعت چاپ و استفاده وسیع از آن، انقلابی در انتقال اندیشه ها پدید آورد. گسترش اندیشه های رنسانس و نهضت اصلاح دینی، هر دو، پیوند نزدیکی با صنعت چاپ داشت. امروزه تردیدی نیست که سهولت نسبی نقل و انتقال کتاب ها و جزوه های مذهبی بین مرزهای ملی، سهم عمده ای در فراگیر شدن نهضت اصلاح دینی داشت. لوتر هرگز به انگلستان پا نگذاشت، اما اندیشه های او به گونه ای شگفت انگیز و گسترده، در آنجا مورد بحث و بررسی قرار می گرفت و این تنها بدان دلیل بود که جلوگیری از نقل و انتقال کتاب، عملا غیر ممکن بود. در فرانسه نیز وضع به همین شکل بود; کالون بعد از سال 1536 هرگز به فرانسه بازنگشت. با این حال، آثار کالون، به ویژه آثاری که به زبان فرانسه منتشر شد، در پاریس خوانندگان بسیاری یافت. انتشار نسخه فرانسوی کتاب مبادی دین مسیحی در سال 1541، نقطه عطف بسیار مهمی را رقم زد. آموزه های اساسی اصلاح گرایانه با بیانی منسجم و استوار و تبیینی دقیق به فرانسوی و به زبانی همه کس فهم در دسترس عموم قرار گرفت.
در اول ژوئیه 1542، مقامات پاریس دستور دادند تا ظرف سه روز، همه کتاب های مشتمل بر عقاید بدعت آمیز و خلاف، به ویژه کتاب مبادی کالون، به مقامات تحویل داده شود. بازرسی کتاب فروشی ها بخش مهمی از تلاش های رسمی را تشکیل می داد که هدف آن، سرکوب این نهضت بدعت گذار و رو به رشد بود. در سال بعد، دانشکده الهیات پاریس فهرستی از 65 عنوان کتاب (12 عنوان به زبان لاتین و 43 عنوان به زبان فرانسه، که از قضا دو مورد از آنها رونوشت از کتاب های دیگر بود و با این حساب، مجموع این کتاب ها به 41 عنوان می رسید) تهیه کرد که سریعا باید ممنوع می شد. از میان 36 کتابی که با حدس قوی می توان آنها را شناسایی و تاریخشان را تعیین کرد، 23 عنوان در ژنو چاپ شده بود.
به نظر می رسد که مسیر تجاری میان دو شهر فرانسوی زبان، برای واردات کتاب های اصلی نهضت اصلاح دینی به پایتخت فرانسه مورد استفاده قرار می گرفت. بدین ترتیب، کتاب مبادی اثر کالون که نوک پیکان مناقشه ژنو علیه کلیسای فرانسه بود، به واسطه همان کلمات چاپی در دسترس قرار گرفته بود. در بیست و سوم ژوئیه 1545، فهرست مبسوطی از کتاب های ممنوع منتشر شد. از میان 121 عنوان کتاب به زبان فرانسه، تقریبا نیمی از آن در ژنو به چاپ رسیده بود. فروشندگان کتاب در پاریس، سریعا در برابر این اقدام از خود واکنش نشان دادند. اعتراض آنها این بود که ممنوعیت فروش این کتاب ها، موجب ورشکستگی آنها خواهد شد. به نظر می رسد که در آن روزگار، کتاب هایی که دانشکده الهیات، آنها را خلاف و خطرناک می دانست، بازار گرمی داشته است. با وجود این، سیل نوشتارهای چاپ ژنو به پاریس ادامه یافت. تلاش هایی که برای سامان مند کردن فروش علنی کتاب با هدف از دور خارج ساختن کتاب های چاپ ژنو صورت گرفت، باعث شد که این تجارت به شکلی زیر زمینی درآید. یافتن چنین کتاب هایی در فرانسه کار دشواری نبود. تنها در سال های 1565- 1580 و به دنبال جنگ های دینی بود که رشد بخشی از بازار کتاب های دینی فرانسه که با چاپخانه های ژنو ارتباط داشت متوقف گشت. شخصی به نام لورانت دی نورماندی، کتابفروش و از دوستان کالون، تجارت کتاب های ممنوع را آن چنان سودآور یافت که به ژنو کوچ کرد تا علاوه بر فروش کتاب، به چاپ چنین کتاب هایی نیز بپردازد.

رفت و آمد مردم

یکی از راه های عمده انتقال اندیشه های اصلی رنسانس ایتالیایی به شمال اروپا، رفت و آمد فردی دانشمندان به ایتالیا بود که در بازگشت، اندیشه های رنسانس را به سوغات می آوردند. جای شگفتی ندارد که چنین افرادی نقش مهم و مشابهی در نهضت اصلاح دینی ایفا کرده باشند. اندیشه های لوتر توسط ویلیام تیندال و رابرت بارنز به انگلستان انتقال یافت. فرد نخست به یقین، و فرد دوم بنا به مشهور، از شاگردان لوتر در ویتنبرگ بود. سیاست های سرکوبگرانه ملکه ماری تئودور بسیاری از پروتستان های انگلستان را ناگزیر از پناهنده شدن به شهرهای پروتستانی اروپا (مانند فرانکفورت، ژنو و زوریخ) کرد. این افراد هنگام بازگشت به انگلستان، تجربه زندگی در کلیسای اصلاح شده را با خود به ارمغان آوردند و اصلاحات پروتستانی در زمان ملکه الیزابت اول را شتاب بخشیدند. دوازده تن از نوزده اسقفی که توسط الیزابت اول به دنبال استعفای دسته جمعی اسقف ها در سال 1559 منصوب شدند، پیش تر در دوره ماری به اروپا پناه برده بودند.
تحرکات اصلاحگران برجسته با محدودیت های شدیدی روبرو بود. برای مثال، لوتر دریافته بود که ممنوعیت های تحمیل شده بر او در دهه 1520 مانع از سفر وی به خارج از ایالت مادریش، ساکسونی، است. از این رو، همکار جوان او در ویتنبرگ به نام فیلیپ ملانشتون، ناگزیر شد که از جانب او سفر کند و به ترویج نهضت اصلاح گرایی لوتری در دیگر نقاط آلمان بپردازد. تحرکات کالون نیز به همین شکل محدود شده بود. او در اوج شهرت خود، عملا محدود به شهر محل اقامتش ژنو بود. با این حال، کالون هنوز می توانست به طور غیر مستقیم بر روند امور تأثیرگذار باشد. این تأثیر شاید در وطنش، فرانسه، که از سال 1555 به بعد، هدف مبارزه ای عمده و سازمان یافته از سوی شهر ژنو برای نفوذ و رخنه بود، در اوج خود قرار داشت. کالون برای تأمین نیازهای جماعات فرانسوی زبان کلیسای اصلاح شده، به ویژه در جنوب غربی کشور، ترتیبی اتخاذ کرد تا کشیشان کلیسای اصلاح شده به شکل غیر قانونی وارد منطقه شوند. پنهان کاری چه در ژنو و چه در فرانسه، امری ضروری بود.
خانه های امن و مجهز به نقاط پنهان در فاصله یک روز سفر ایجاد شده بود. شبکه ای زیرزمینی، مشابه آنچه (نهضت) مقاومت فرانسه در سراسر جنگ جهانی دوم از آن سود جست، موجب شد که مردان بتوانند با استفاده از مرزهای نامشخص، از ژنو به فرانسه بگریزند. اتحادیه کشیشان تمام کوشش خود را به کار بست تا پنهان کاری را به اوج خود برساند و در صورت لزوم، فعالیت های خود را حتی از شورای شهر، که قاعدتا می بایست از همه چیز باخبر باشد، پنهان کند. اما در سال 1557 اتحادیه کشیشان دریافت که در دراز مدت، نمی تواند امیدی به ادامه فعالیت های خود در خارج به شکل پنهانی داشته باشد. کالون در پایان همین سال برای ادای توضیحات در شورای شهر حاضر شد تا به تشریح اوضاع پرداخته، اجازه فرستادن نیروهای دیگری را تقاضا کند. شورای شهر به خوبی آگاه بود که این فعالیت ها چه پیامدهای وخیمی برای شهر به دنبال خواهد داشت. اگر معلوم می شد که دولت ژنو فعالیت های دینی را هدایت می کند، ممکن بود به خاطر فتنه انگیزی علیه همسایه بزرگ تر خود مجرم شناخته شود. این امر می توانست پیامدهای غیر قابل پیش بینی (و چه بسا ناخوش آیندی) داشته باشد.
اما شورا با این شرط با ادامه سیاست پنهان کاری آنان موافقت کرد که به گونه ای رفتار کنند که منسوب به آن شورا نشوند. این سیاست موفقیت آمیز، بدون تردید یکی از عواملی بود که موجب رشد سریع آیین کالونی در فرانسه و سرانجام، موجب بروز جنگ های دینی در منطقه شد. دیگر متفکران هم رأی کالون نیز برای ترویج اندیشه های او به خارج سفر کردند که شاید موفقیت آمیزترین آنها سفر به انگلستان بود. در دوره ادوارد ششم، عالمان برجسته الهیات (اعم از کالونی یا هوادار کالون) به اقامت در انگلستان و ارائه سمت و سویی الهیاتی به کلیسای در حال تولد «اصلاح شده» تشویق می شدند. افرادی چون مارتین بوسر، پیتر مارتیر ورمیگلی (که شاید معروف تر به پیتر مارتیر باشد) و جان ا. لسکو با پدیدآوردن انگیزه های جدیدی در کلیسای انگلستان، آن را از نزدیک شدن به آیین لوتری بازداشته، مسیرش را به سوی دست کم بعضی از اندیشه های منسوب به ژنو کالونی تغییر دادند. در مه 1559، جان ناکس پس از طی دوره تبعید در ژنو به میهن خود، اسکاتلند، بازگشت و در همان بدو ورود او، ایالت پرث دستخوش آشوبی شد که بحران در نهضت اصلاح دینی را سرعت بخشید.

آثار خاص تر

کاتشیسم ها
آنچه را که امروزه «کاتشیسم ها» نامیده می شود، در کلیسای قرون وسطی نیز می توان یافت، اما همگان پذیرفته اند که استفاده گسترده از کاتشیسم ها، به ویژه در دوره نهضت اصلاح دینی صورت گرفت. با نگاهی به کلیساهای لوتری در ساکسونی در سال های 1528 و 1529 در می یابیم که بیشتر کشیشان و تقریبا همه افراد عادی، از آموزه های اصلی آیین مسیحیت ناآگاه بودند. لوتر آن چنان از این موضوع یکه خورده بود که تصمیم گرفت برای ارتقای آگاهی عموم از این آموزه ها دست به اقداماتی بزند. نخستین نتیجه این دغدغه تازه لوتر، در آوریل 1529 به بار نشست. هرچند که لوتر نتیجه کار خود را «کاتشیسم آلمان» نامید، امروزه بیشتر معروف به «کاتشیسم بزرگ» است. این اثر مشتمل بر تحلیلی مبسوط از ده فرمان، اعتقادنامه رسولان و نیایش پروردگار است و به دنبال آن مباحثی در باب دو آیین از آیین های کلیسایی، تعمید و «آیین مذبح» (یا مراسم عشای ربانی)، ذکر شده است.
این اثر آینه تمام نمای لوتر نیست و اساس آن، مواد پیشینی آداب دینی است; هم چنین به انگیزه آموزش نوشته نشده و در نتیجه، نتوانسته است به اهداف خود نایل آید. لوتر در مه 1529 رساله دیگری نگاشت که امروزه معروف به کاتشیسم کوچک است. این اثر که به خصوص برای تأمین این هدف، شیوا و روان و همه کس فهم نوشته شده بود، به موفقیتی چشمگیر دست یافت و در حد گسترده ای در نهادهای لوتری پذیرفته شد. شکل پرسش و پاسخ آن نیز برای یادگیری به شکل از بر کردن، بسیار مناسب بود. این کتاب هم چنین در مدرسه های منطقه بسیار مورد توجه قرار گرفت. توجه به این نکته که هر دو کاتشیسم لوتر در سال 1529 به زبان آلمانی، یعنی زبان مردم، بود اهمیت دارد. لوتر بدان جهت از چاپ این کتاب ها به زبان لاتین اجتناب ورزید که می دانست که استفاده از این زبان مدرسی و علمی، آسیب شدیدی به جذابیت کتاب ها و اقبال مردم به آنها وارد خواهد کرد.
کلیساهای اصلاح شده به سرعت، اهمیت این سبک ادبی و مزایای آشکار آن را دریافتند. کالون پس از انجام پاره ای آزمون ها، سرانجام در سال 1542 «کاتشیسم ژنو» را به فرانسوی و در سال 1545 به لاتین منتشر کرد. این کاتشیسم تا سال 1563 در میان پیروان کلیسای اصلاح شده بسیار مورد توجه بود. در همین تاریخ بود که «کاتشیسم هایدلبرگ» منتشر شد. ریشه های این اثر برجسته را در رشد کلیسای اصلاح شده در آلمان، به ویژه در ناحیه پالاتینات، باید جستجو کرد. الکتور فردریک سوم به دو تن از متالهان کلیسای اصلاح شده (به نام های کاسپار الوینوس و زکریاس اورزینس) دستور داد تا کاتشیسمی مناسب برای استفاده در کلیساهای او پدید آورند. نتیجه این کار، کاتشیسمی به زبان آلمانی مشتمل بر 129 پرسش بود که در 52 قطعه تنظیم شده بود و می توانست آموزش در طول سال را پوشش دهد. اساسی ترین موضوعات در ایمان مورد نظر کلیسای اصلاح شده، در قالب پرسش و پاسخی الزام آور نوشته شده است که تا آن زمان تازگی داشت. برای مثال، بخشی از مطالب که مربوط به پرسشی در باب استفاده از شمایل در کلیساهاست، اینگونه می باشد:
پرسش 96. خداوند در فرمان بعدی چه چیزی را طلب می کند؟
پاسخ: از ما می خواهد که او را به هیچ وجه ترسیم نکنیم و او را به هیچ شکلی جز آن گونه که خود در کلامش دستور داده، عبادت نکنیم.
پرسش 97. بنابراین ما به هیچ وجه نمی توانیم از شمایل استفاده کنیم؟
پاسخ: ما به هیچ وجه نمی توانیم و نباید خدا را به شکلی ترسیم کنیم. در واقع، هر چند می توان مخلوقات را ترسیم کرد، خداوند هرگونه استفاده از شمایل موجودات یا نگه داشتن آنها برای پرستیدن یا استفاده از آنها برای عبادت کردن خداوند را ممنوع کرده است.
پرسش 98. آیا می توان در کلیساها برای استفاده افراد بیسواد، از تصاویر به جای کتاب ها استفاده کرد؟
پاسخ: هرگز. زیرا ما نباید آن قدر جسور باشیم که خود را خردمندتر از خدا بدانیم; همان خدایی که نمی خواهد مسیحیت به وسیله بت های گنگ و خاموش تعلیم داده شود، و راه تعلیم را موعظه زنده کلام خود قرارداده است.
استفاده گسترده پروتستان ها از کاتشیسم ها و نتایج و دستاوردهای مهم آنان، رقبای کاتولیک را به این فکر انداخت تا این قالب را گسترش دهند. کاتشیسم های نخستین کاتولیک، معمولا از قالب پرسش و پاسخ دوری می جستند و به جای آن، به بحث درباره موضوعات مهم الهیات می پرداختند. شاید بتوان کاتشیسم یوهان دیتنبرگر در سال 1566 بود. بدون تردید، قالب دشوار و پیچیده کتاب موجب شد که چندان استفاده ای از آن به عمل نیاید; اما نفس پیدایش آن به دنبال برگزاری شورای ترنت را می توان به منزله پذیرش این سبک دانست، که در جای خود از اهمیت برخوردار است.