نقش معرفتی و الهی نجوم از نظر اخوان الصفا

از نظر اخوان الصفا از آنجا که افلاک مقر ملائکه که بسیاری از آنان همان قوای مختلفه نفس کلی اند هستند، طبیعتا باید حرکت اجرام سماوی به وسیله نفس انجام گیرد. بنا به قول اخوان نفس کلی دارای نیروی مخصوصی است که توسط آن بر تمام پدیدارهای سماوی حکمفرمائی می کند. این نیرو که آن را نفس مختص هر جسم فلکی می نامند، هادی و راهنما و علت حرکت آن فلک است. در بین قوای دراکه و عامله نفس طبیعتا قوه عامله است که موجب میشود جسم از قوه به فعل رسد و علت فاعله حرکت افلاک همین قوه است. جهان در حرکت است تا ماده اولی بتواند از نفس کسب صور کند و به کمال رسد و نفس با افاضه صور به تمامیت نیروی خود رسد. زیبائی و کمال حرکت افلاک از آنجا سرچشمه می گیرد که افلاک آن را به عنوان ودیعه از قوای ملکوتی که عساکر پروردگار عالم در این جهان اند دریافت کرده اند.

نقش معرفتی احکام نجوم
گرچه پس از فراموشی اصول فلسفی و حکمی احکام نجوم، این فن صرفاً به صورت پیشگوئی حوادث این عالم درآمد و امروزه بیشتر به این صورت شهرت دارد، باید به خاطر داشت که در گذشته احکام نجوم جنبه مهمتری نیز داشت که آن نمودار ساختن برتری آسمان یا عالم ملکوت بر زمین یا عالم ملکوت و صدور همه مراحل عالم کثرت از یک مبدأ و جنبه انفعال و ناتوانی موجودات ارضی در مقابل قوای آسمانی و ملکوتی که سیارات نمودار و تمثیل آنان است بود. اخوان گرچه احکام نجوم را به این معنی تقریباً در تمام رسائل خود دخالت داده اند، توجه زیادی به پیشگوئی حوادث نداشتند و به این جنبه چندان خوشبین نبودند چنانکه به طور وضوح نوشته اند:
«بسیاری از مردم گمان می برند که احکام نجوم ادعای غیب گوئی است لیکن چنین نیست زیرا علم غیب علم به آن چیزی است که بدون استدلال و علل و سببی از اسباب بوجود آید و آن را هیچ یک از مخلوقات نه منجم و نه کاهن و نه نبی از انبیا و ملائکه نمی دانند و فقط خداوند عزوجل به آن عالم است».

تحقیر پیشگوئی از سوی اخوان الصفا
در بعضی موارد اخوان به نظر حقارت به منجمان که همشان مصروف پیشگوئی حوادث می شود می نگرند چنانکه در منازعه بین حیوانات و انسان، طوطی منجمان را خطاب کرده می گوید: «اما آنچه درباره امر منجمان گفتند، بدانید که آن وهم و تلبیسی بیش نیست و فقط مورد قبول جاهلان ... و احمقان است ... اکثر عقلا و ادبا ارزشی برای آن قائل نیستند». در مورد دیگر حتی هنگامی که اذعان به قدرت منجمان در پیشگوئی بعضی وقایع دارند تأیید می کنند که آنان قادر به جلوگیری از آن واقعه نیستند زیرا فقط استغاثه به درگاه پروردگار نجوم و خالق و مدبر آن می تواند از حوادث ناگوار جلوگیری کند.

تأثیر گردش سیارات در حوادث عالم کون و فساد
سیارات در گردش و دوران خود نفوذی قوی در حوادث عالم کون و فساد دارند خصوصاً در نمو نباتات و حیوانات و نطفه انسان. علت این تأثیر آن است که سیارات عوامل و آلات فعل خداوند در عالم اند، نه آنکه خود نیروی مستقلی در جهان هستی پنداشته شوند. این سیارات به عنوان عوامل فعل الهی، از آنجا که انطباق و تشبیه بین مراتب مختلف وجود پابرجاست، دارای قدرتی هستند که توسط آن می توانند در موجودات، در حالی که این موجودات از هر برجی از بروج افلاک می گذرند، پدیدارهای خاصی بوجود آورند. هر سیاره دارای نیروئی است معنوی که سراسر عالم را فرا گرفته و سهم مهمی در حیات جمادات و نباتات و حیوانات بر عهده دارد.

اثر خورشید و ماه بر حوادث عالم
در بین سیارات نفوذ شمس حائز اهمیت خاصی است از آنجا که شمس مانند قلب عالم و سایر سیارات مانند بقیه اعضای پیکر جهان اند. اخوان به دقت تأثیرات شمس را در هر برج شرح داده و نفوذ آن را به سلامت و مرض حیوانات و وضع کوهها و دشتهای سطح زمین و سعادت و رنج و بدبختی اقوام گوناگون و اوضاع سیاسی ممالک می دانند.
قمر که بعد از خورشید اصل دوم جهانی است، پس از شمس بیش از همه سیارات در حوادث کون و فساد مؤثر است خصوصاً در رسیدن میوه ها و رشد و نمو نباتاتی که میوه دارد و بوجود آمدن قارچ و تولید بعضی از مواد معدنی مانند سنگ نمک و تکوین و رشد و نمو بعضی حیوانات مانند طیور. اخوان همچنین معتقداند که عمر حیوانات در این عالم به منازل قمر بستگی دارد.

ارتباط سیارات با دورانهای تاریخ و ادوار نبوت
تأثیرات هفت سیاره چندین بار مفصلاً در فصول رسائل ذکر شده و در تعبیر طبیعت و تفسیر تاریخ ملل و نحل از آن استفاده شده است. مثلاً صاحبان رسائل مانند عرفای بعدی از قبیل عبدالکریم جیلی در کتاب الانسان الکامل هر سیاره را با یکی از انبیا و یکی از دورانهای تاریخ که به ادوار نبون حضرت نوح و آدم و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد تقسیم شده و بالاخره منجر می شود به اجتماع سیارات در روز قیامت انطباق داده اند. این اصل بعداً در زمره عقاید اسماعیلیه قرار گرفت، لکن مانند سایر جوانب جهانشناسی اخوان نمی توان آن را منحصر به افکار یک فرقه دانست و اسباب تعجب نیست اگر عقاید اخوان در نوشته علمای شیعه و سنی قرون بعدی مشاهده شود چنانکه در کتب و رسائل امام غزالی و ابن مسره و ابن عربی بسیاری از اصول جهانشناسی اخوان با بسط و تعمق بیشتری مطرح شده است.