نگاهی به آثار امام فخر رازی

امام ابوعبدالله محمدبن عمربن حسین بن حسین تیمی بکری طبرستانی رازی، ملقب به «فخرالدین» و معروف به ابن خطیب و خطیب ری یکی از حکیمان نامبردار و از جمله متکلمان زبردست ایران است. تولد امام روز 25 رمضان سال 544 در ری بود و وفاتش در سال 606 هجری، روز اول شوال، در هرات اتفاق افتاد. امام ابتداد نزد پدر مشغول تحصیل شد، پس از مرگ وی پیش مجدالدین گیلانی تلمذ کرد و آن گاه که مجدالدین گیلانی جهت تدریس به مراغه دعوت شد فخرالدین نیز در مصاحبت او بود و زمانی دراز علم کلام را پیش وی می خواند و می گوید: در این مدت کتاب شامل امام الحرمین جوینی (419-478 ه.ق) را که در علم کلام پرداخته، حفظ می کرد. چون فخرالدین قامت برکشید و ببالید، رهسپار خراسان شد و در آنجا بود که به آثار ابوعلی سینا (در گذشته 428 ه.ق) واقف شد و به مطالعه آنها مشغول گشت.
فخرالدین پس از تحصیل به ماوراءالنهر مسافرت کرد و در نزد غیاث الدین و برادرش شهاب الدین که از پادشاهان غور بودند، تقرب حاصل کرد، لیکن این تقرب و منزلت دیری نپایید. زیرا امام به واسطه اعتراضات و انتقاداتی که در مسئله تجسیم و تشبیه بر کرامیه می کرد، کرامیان در صدد قتل وی برآمدند و حتی زهر در طعامش کردند. کرامیه که پیروان ابوعبدالله محمدبن کرام (درگذشته 255 ه.ق) از اهل سیستان هستند.
ابوعبدالله اعتقاد داشت که خدا بر عرش مستقر است و اسم جوهر بر او قابل اطلاق است و در کتاب عذاب القبر خود گوید که ذات و گوهر خدا واحد است و به قسمت بالای عرش مماس است و همو حلول و تناسخ را جایز می دانست. داوود طیبی گوید: «در اول که امام به هرات بود، فقیر و تنگدست بود و چیزی نداشت و من در یکی از مدارس مجهول و گمنام او را دیدم که مریض بود. از تنگدستی خویش به من شکایت کرد. من از بازرگانان نامدار چیزی از زکوة مالشان بگرفتم و به وی دادم تا به خراسان برود.» چون فخر رازی معروف شد و کم کم کتابهای او به ظهور رسید، مردم به تعلیم و تعلم آن مشغول شدند و کتابهای گذشتگان را فراموش کردند و این بدان سبب بود که امام در تألیف و تصنیف و شرح کتابهای متقدمان روشی تازه داشت.
در شهر هرات ارباب مذاهب به محضر درسش حاضر می شدند و اشکالها و سؤالهای خود را از او می پرسیدند و او همه را به بهترین صورت ممکن جواب می گفت. به سبب وجود او و نفوذ مواعظ و سخنان وی جمع کثیری از کرامیان به مذهب تسنن برگشتند و امام در هرات به جایی رسید که او را شیخ الاسلام لقب دادند. چون امام در حکمت و کلام تبحر داشت و از ذوق شاعرانه هم بی نصیب نبود، آن گاه که استدلال می کرد، سخنش متین و استوار بود و زمانی که مقصودش ترغیب مردم بود به استادی مهارت بی نظیری خلق را به انجام مقصود برمی انگیخت و بدین جهت بود که همه به مقام علمی او اعتراف داشتند، او را به انواع می ستودند. از صفات مهم امام تکثیر و توفیر دلیل است بر اثبات یک مدعا، در دفتر هفتم مثنوی که منسوب به مولانا جلال الدین بلخی است چند بیتی آمده که مؤید این مطلب است:
کوه و دریا و درخت و برگ و شاخ *** جمله مخلوقات این کاخ فراخ
شاهدی بر وحدت ذات خدا *** دیده عقل ای برادر برگشا
فخر رازی رحمة الله علیه... آن امین الله موثوق علیه غیر این جمله براهین و دلیل بر کمال ذات خلاق جلیل از کمال عقل فرد کم علیل کرده اخراج او هزار و یک دلیل.

مؤلفات امام فخر رازی
از امام آثار بسیار ذکر کرده اند که ما مهم ترین آنها را در ذیل نقل می کنیم:
1. تفسیر قرآن معروف به تفسیر کبیر که خود آن را «مفاتیح الغیب» نامیده است. اما تمام عجایب و شگفتیهای علوم را تا روزگار خویش در آن گرد آورده است.
2. تفسیر قرآن معروف به تفسیر صغیر که خود آن را اسرارالتنزیل و انوارالتأویل نامیده است.
3. تفسیر سوره فاتحه که یک جلد جداگانه بوده، ولی ابن القفطی گوید که: «در تفسیر سوره فاتحه، کتابی در 12 جلد به خط ریز و کوچک خود نوشته است.»
4. المطالب العالیة در علم کلام. ولی ابن القفطی گوید: «مطالبی عالی در حکمت است.» ولی ظاهرا قول ابن القفطی اشتباه است چه این کتاب در مطالب کلامی بحث می کند.
5 - نهایة العقول
6- کتاب الاربعین فی اصول الدین
7- المحصل
8- البیان و البرهان فی الردعلی اهل الزیغ و الطغیان
9- المباحث العمادیة
10- تحصیل الحق
11- تهذیب الدلائل
12- عیون المسائل
13- ارشاد النظار الی لطایف الاسرار
14- أجوبة المسائل البخاریة
15- المعالم در کلام
16- المحصول در اصول فقه
17- لباب الاشارات در فلسفه که خلاصه اشارات شیخ رئیس ابوعلی سینا است و الحق امام در خلاصه کردن و پیراستن این کتاب هنر کرده است.
18- شرحی بر مفصل علامه جارالله زمخشری (وفات 538 هجری )
19- شرح وجیز غزالی، که آن را تمام نکرده و فقط فصل عبادات و نکاح را در سه جلد پرداخته است.
20- شرح سقط الزند ابوالعلاء معری فیلسوف و شاعر عرب (در گذشته 449 ه.ق)
21-در طب شرح کلیات قانون
22- الجامع الکبیر الملکی
23- تعجیز الفلاسفه به فارسی
24- المباحث المشرقیه در فلسفه
25- الزبدة
26- جامع العلوم معروف به «ستینی» در تعریف و شرح 60 علم از علوم؛
غیر از کتابهای مزبور ابن القفطی در تاریخ الحکماء 30 تألیف دیگر از امام فخر نام می برد. ابن خلکان کتابهای امام را بسیار ستوده و گوید: «کتابهای او در زمان حیاتش در اغلب بلاد عالم منتشر شده بود و دانش پژوهان به تعلیم و تعلم مطالب آنها مشغول بودند.»
27 - شرح الاشارات.
28 - طریقة فی الخلاف.
29 -کتاب فی مناقب الشافعی.
30 - عیون الحکمة.
31 - شرح الاسماء الحسنی.