کتاب قانون در طب

این کتاب به طور قطع یکی از پر افتخارترین کتاب های پزشکی جهان در طول تاریخ می باشد. ابن سینا این اثر خود را در طی سال های 414-403 هـ ق یعنی بیش از هزار سال پیش نگاشته است. این کتاب مشروح ترین و مهم ترین کتاب های طبی شیخ الرئیس است و در تفصیل و دقت تنها شاید کتاب "الحاوی" امام محمد زکریای رازی با آن پهلو تواند زد. از این رو از همان آغاز مطمح نظر متطببان و جویندگان پزشکی بوده است. بنا بر قول ابوعبید جوزجانی شیخ این کتاب را به شاگردان خویش تدریس می کرده است.
ابن سینا این کتاب را به خواهش یکی از دوستان صدیقش تألیف کرده و این کتاب مشتمل بر قواعد کلی و جزئی طب در ایجاز و اختصار است. ابتدا درباره کلیات دانش طب (امور عامه)، در زمینه دو جنبه نظری و علمی آن سخن گفته و بعد به بحث درباره احکام کلی داروهای ساده (ادویه مفرده) و سپس به احکام جزئی آن داروها پرداخته است. سپس به بیان کیفیت بیماری ها که به هر یک از اندام های بدن عارض می شود روی آورده که در این بحث به تشریح هر یک از اندام ها و وظایف (فیزیولوژی) آنها پرداخته است.
تشریح اندام های ساده و بحث مربوط به وظایف آنها در نخستین کتاب کلیات آمده است و ابن سینا هر جا که به توصیف اندامی پرداخته، حفظ الصحه آن را هم بیان کرده و هر بیماری را که بر اندامی عارض شود با علل و اسباب آن بیماری و راه علاج آن، همراه با براهین لازم که مؤید صحت گفتار و حسن پندار او است، ذکر کرده است.
بعد از ذکر کلیات، بیماری های جزئی را شرح داده و در این قسمت، شناسایی بیماری و علل بیماری و دلایل اثبات آن را مورد نظر قرار داده و شرح جزئیات را دنبال کرده و علاج بیماری مشروح را ابتدا به روش عمومی و کلی و بعد به طریقه اختصاصی به وسیله هر یک از داروهای ساده و مرکب شرح داده است.
داروهای ساده مذکور و فواید آن را برای بیماران در کتاب ادویه مفرده جدول بندی کرده و همچنین به ذکر داروهایی مانند مرهم ها (اصباغ) که استعمال خارجی دارند و به کار بردن آن را در معالجات سودمند می دانسته پرداخته است.
پس از فراغت از این بحث به جزئیات بیماری هایی که ویژه اندام معینی نیستند پرداخته و در آن اسلوب شناساندن بیماری های مربوط به آراستگی ظاهر تن (بیماری های پوست و مو) را گنجانده است. سپس در بخش آخر که آن را کتاب اقرابادین نامیده است که در ترکیب داروهاست و به گفته خود ابن سینا "این کتابی است که هر کس دعوی حرفه طبابت کند و بخواهد در این پیشه توشه ای به دست آورد لازم است آن را داشته باشد و بر محتوای آن آگاه گردد چرا که این کتاب مطالبی در بر دارد که هر طبیبی اقلا باید آنها بداند."
به طور خلاصه ابن سینا این نوشته های خود را در پنج کتاب گردآوری کرده است:
کتاب اول: در امور کلی طب (کلیات علم طب)
کتاب دوم: در داروهای ساده (ادویه مفرده)
کتاب سوم: در بیماری های جزئی که به طور آشکار و نهان بر اندام های آدمی، از سر تا قدم عارض می شوند.
کتاب چهارم: در بیماری های جزئی که ویژه یک اندام خاص نیست (عمومی است) و همچنین بیماری های مربوط به آراستگی ظاهر تن
کتاب پنجم: در ترکیب داروها و این همان کتاب اقرابادین است.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوعلی حسین، فرزند عبدالله بن سینا و معروف به ابن سینا، لقبش شرف الملک و شیخ الرئیس، فیلسوف، طبیب، شاعر، ریاضی دان و منجم ایرانی و مشهورترین دانشمند اسلامی و از بزرگترین دانشمندانی که تاکنون در عالم بوده اند. او در سال 370 هـ ق، در شهری از توابع بخارا متولد شد. در بخارا که آن زمان، پایتخت سامانیان بود، منطق، طب و ریاضیات را یاد گرفت. به دلیل استعداد زیاد و هوش سرشارش، توانست خیلی زود در موضوع های مختلف، شهرت علمی پیدا کند. در سن 17 سالگی، نوح ابن منصور سامانی را معالجه کرد و این امر باعث شد که مشهور شود و از همین رو به کتابخانه سلطنتی راه پیدا کرد. خودش می گوید: کتاب هایی که من در آنجا دیدم، کسی حتی نام آنها را نشنیده بود، آنها را خواندم و از آن بهره مند شدم و وقتی 18 ساله شدم از همه آن علوم، فارغ شدم. ابن سینا گرچه فیلسوفی بزرگ بود ولی از طرفی پزشکی پر مشغله و نفوذ کامل سیاسی داشت و به عنوان یک وزیر، به شاهزادگان حامی خود، خدمت می کرد. سال 403 هـ ق، کتاب "قانون در طب" خود را نوشت. در دوران زندگیش که بیشتر با حکومت غزنویان رو به رو بود، در شهرهای مختلفی مسافرت و خدمات گوناگونی ارائه داد تا اینکه بعد از مرگ شمس الدوله دیلمی جانشین او "سماء الدوله" چند ماه او را به زندان انداخت ولی ابوعلی سینا بعد از آزادی از زندان، به اصفهان رفت و آنجا بسیار مورد احترام بود و همانجا به تدریس و تألیف پرداخت و در واقع، چهارده سال آخر زندگی پر بار خود را در اصفهان گذراند و سرانجام در سفری که با "علاء الدوله" به همدان رفت در سال 428 هـ ق، در سن 58 سالگی، دارفانی را وادع کرد. (برای آگاهی از زندگی کامل او به منابع مربوطه مراجعه شود).

ساختاربندی کتاب:
همان طور که گفته شد کتاب قانون طب شامل 5 کتاب است. کتاب اول و دوم هر کدام در یک مجلد منتشر شده اند اما کتاب سوم به دلیل حجم زیاد خود سه مجلد را در بر گرفته است. همچنین دو بخش پایانی کتاب چهارم را با کتاب پنجم در یک مجلد گنجانده اند. به این ترتیب در مجموع هفت مجلد است که پنج کتاب قانون را شامل می شود.
مجلد اول: در چهار فن است و بحث از توصیف علم طب، تشریح، علت بیماری و بهداشت و حفظ سلامت بدن و انواع معالجات دارد.
مجلد دوم: در این کتاب با ادویه مفرده (داروهای تکی) آشنا می شویم و مشخصات و خواص هر یک از این داروها را که اکثرا گیاهیند می شناسیم.
مجلد سوم: (بخش اول از کتاب سوم) در کتاب سوم، ابن سینا به تفصیل، هر یک از اعضای بدن را معرفی و تشریح می کند و سپس به بیماری های آنها می پردازد و روش معالجه ارائه می دهد. این کتاب در بیست و دو فن است. مجلد سوم دوازده فن اول از کتاب سوم را در بر می گیرد.
مجلد چهارم: (بخش دوم از کتاب سوم) این مجلد نیز شامل 3 فن و دو گفتار از کتاب سوم است.
مجلد پنجم: (بخش سوم از کتاب سوم) که از گفتار سوم فن شانزدهم تا پایان کتاب سوم (فن بیست و دوم) را شامل است.
مجلد ششم: شامل پنج بخش اول کتاب چهارم: در این پنج بخش مباحث تب و بررسی علل آن، پیش بینی حال بیمار از پیش درآمدها، ورم و جوش، گسستگی پیوندها و شکسته بندی.
مجلد هفتم: شامل دو بخش واپسین کتاب چهارم و کتاب پنجم دو بخش واپسین از کتاب چهارم درباره سم ها و آرایش و پیرایش است و سپس کتاب پنجم به نام اقرابادین است که در زمینه داروهای ترکیبی، خواص، طرز تهیه و مواد مصرف آنها سخن می گوید.

ساختاربندی جلد اول (524 صفحه)
٭ فن اول: در توصیف علم طب و موضوعات آن در امور طبیعی (مشتمل بر 6 تعلیم):
1. تعلیم اول: در تعریف طب
2. تعلیم دوم: بحث در ارکان
3. تعلیم سوم: در بیان مزاج ها
4. تعلیم چهارم: درباره اخلاط
5. تعلیم پنجم: در چگونگی اندام و انواع آن، مشتمل بر 5 جمله: 1. در استخوان (30 فصل) 2. ماهیچه ها (30 فصل) 3. عصب (6 فصل) 4. شرائین (5 فصل) 5. وریدها (5 فصل)
6. تعلیم ششم: درباره قوا (مشتمل بر شش فصل)
٭ فن دوم: بیماری، علت و نشانه های آن (مشتمل بر سه تعلیم):
1. تعلیم اول: بیماری ها (8 فصل)
2. تعلیم دوم: علل، مشتمل بر دو جمله:
الف) عوارضی که از یک عادت پیدا می شود (19 فصل)
ب) در علل پدیده های جسمی (29 فصل)
3. تعلیم سوم: عرض ها و علایم (11 فصل و دو جمله): 1. نبض (19 فصل) 2. ادرار و مدفوع (13فصل)
٭ فن سوم: درباره تندرستی و بیماری و ناگریزی مرگ (مشتمل بر 5 تعلیم):
1. تعلیم اول: پرورش (4 فصل)
2. تعلیم دوم: ورزش، برنامه مشترک اشخاص بالغ (17 فصل)
3. تعلیم سوم: بهداشت پیران (6 فصل)
4. تعلیم چهارم: مزاج خوب (5 فصل)
5. تعلیم پنجم: انتقال فصلی به فصل دیگر (1 فصل و 1 جمله): فصل: ویژگی های فصول سال جمله: برنامه مسافران (8 فصل)
٭ فن چهارم: انواع معالجت بر حسب بیماری های عمومی (32 فصل)
برخی از فصول عبارتند از: کلیاتی درباره معالجه، اسهال و دستورهای آن، حالات داروهای مسهل، حجامت، قی، زالو، رگ زدن (فصد)، داروهای مالشی (اطلیه)، معالجه ورم ها، تسکین درد و...

ساختاربندی جلد دوم (382 صفحه)
همان طور که گفته شد این جلد درباره ادویه مفرده است که ابن سینا این جلد را بر دو جمله تقسیم کرده است:
جمله اول: در ذکر قوانین طبیعی درباره به کار بردن داروها که هر طبیبی باید ان را بداند و با این قوانین آشنا باشد. (شامل 6 گفتار):
1. شناسایی مزاج داروهای مفرده 2. شناسایی مزاج داروهای مفرده از راه تجزیه 3. شناسایی مزاج داروهای مفرده از راه سنجش 4. آشنایی با کنش قوای داروهای مفرده 5. حالت هایی که از خارج به دارو عارض می شود 6. چیدن گیاهان دارویی و نگهداری آنها
جمله دوم: در شناسایی قوای جزئی داروهای مفرده (شامل چندین لوح و یک قاعده)
 لوح اول: کنش و خواص درمانی (اثرات فارکولوژیکی دارو)
 لوح دوم: اثرات آرایش، زینت (کاربرد در زیبایی)
 لوح سوم: در ورم ها و جوش ها (کاربرد در بیماری های ورم ها و جوش ها)
 لوح چهارم: زخم و قرحه (کاربرد در زخم و قرحه)
 لوح پنجم: متعلقات مفاصل (کاربرد در مفاصل)
 لوح ششم: قسمت های سر (کاربرد در قسمت سر)
 لوح هفتم: چشم و متعلقات آن (کاربرد در چشم و متعلقات آن)
 لوح هشتم: سینه و اعضای تنفسی (کاربرد در سینه و اعضای تنفسی)
 لوح نهم: اندام های غذا (کاربرد در احشاء داخلی)
 لوح دهم: اندام های دفع کننده
 لوح یازدهم: تبها
 لوح دوازدهم: زهرها
قاعده بر دو قسم است:
1. قسمت اول شامل جداول جداگانه ای است برای شناخت دارو های مفرده
2. قسمت دوم: شامل 28 فصل که هر فصل نام چندین دارو را در بر دارد که به ترتیب حروف ابجد چیده شده اند.

ساختاربندی جلد سوم (شامل سه بخش است در سه جلد)
این جلد از حیث حجم از دو جلد قبل بیشتر است و شامل 22 فن است. که هر فن شامل چندین گفتار و هر گفتار شامل چندین فصل است. در این مجلد بیماری هایی شرح داده شده است که در رویه تن و اندرون به صورت آشکار و نهان پدید آیند.

بخش اول از کتاب سوم: 576 صفحه
 فن اول: شناسایی بیماری های سر و مغز
 فن دوم: بیماری های عصب
 فن سوم: در تشریح و بیماری های چشم
 فن چهارم: گوش
 فن پنجم: بینی
 فن ششم: دهان و زبان
 فن هفتم: دندان
 فن هشتم: لثه و لب
 فن نهم: گلو
 فن دهم: ریه و سینه
 فن یازدهم: درباره قلب
 فن دوازدهم: پستان و احوال آن

بخش دوم از کتاب سوم: 440 صفحه
 فن سیزدهم: مری و معده
 فن چهاردهم: کبد و چگونگی آن
 فن پانزدهم: کیسه زهره و سپرز
 فن شانزدهم: روده و مقعد

بخش سوم از کتاب سوم (458 صفحه)
 فن هفدهم: بیماری های مقعد
 فن هجدهم: حالات کلیه
 فن نوزدهم: مثانه و بول
 فن بیستم: اندامان تناسلی مردان
 فن بیست و یکم: چگونگی ابزار بچه آور
 فن بیست و دوم: بیماری های پایدار اطراف بدن

ساختاربندی جلد چهارم (597صفحه)
کتاب چهارم به بحث درباره بیماری هایی اختصاص دارد که تنها اندامی را شامل نیست و به سراسر تن آدمی مربوط است.
بخش اول: تبها به طور عام
بخش دوم: پیش بینی حال بیمار از پیش در آمدها
بخش سوم: ورم و جوش
بخش چهارم: گسستگی پیوندها به جز شکست و بست
بخش پنجم: شکسته بندی

ساختاربندی جلد پنجم (546 صفحه)
دو بخش پایانی کتاب چهارم:
بخش ششم: بحثی مختصر و مفید درباره سم ها
بخش هفتم: آرایش و پیرایش
کتاب پنجم: اقرابادین (دارو سازی): گفتار علمی-مقدماتی راجع به نیاز به داروهای ترکیبی
جمله اول: داروهای ترکیبی به ترتیبی که در کتاب های دارو سازی آمده اند (شامل 12 گفتار):
1. تریاق ها و معجون های بزرگ
2. ایارج ها (معجون های مسهل)
3. گوارشی ها
4. داروهای در دهن ریختنی و کفلمه کردنی برای بزرگسالان و کودکان
5. انگشت پیچ ها (لیسیدنی ها)
6. شربت ها و رب ها
7. مرباها و انبه جات
8. قرص ها
9. آب پزها و حب ها
10. روغن ها
11. مرهم ها و ضمادها
12. اختصاص داروهای ترکیبی در علاج بیماری ها
جمله دوم از کتاب اقرابادین (دارو سازی):
گفتار اول: چگونگی بیماری های سر و علاج آنها
گفتار دوم: علاج بیماری های چشم
گفتار سوم: بیماری های گوش، قرحه بینی و معالجه آنها
گفتار چهارم: دندان و هر چه مربوط به دندان است
گفتار پنجم: علاج بیماری های دهان، گلو و اندامان درونی فوقانی
گفتار ششم: علاج بیماری های داخلی
گفتار هفتم: علاج درد مفاصل، نقرس و عرق النسا
گفتار هشتم: علاج داءالثعلب (درد روباه)

منـابـع

کلیــد واژه هــا