آثار تقوا و یا بی تقوایی در ادب فارسی

در معارف اسلامی این یک منطق مسلم است که تقوا و پاکی از گناه، در حکمت و بصیرت روح و هواپرستی و از کف دادن زمام تقوا، در تیرگی دل و روح آدمی مؤثر است. بعدها هم آثار این منطق را در ادبیات اسلامی چه عربی و چه فارسی زیاد می بینیم. ادبا و فضلای ما این حقیقت را اقتباس کرده و به کار برده اند و می توان گفت یکی از پایه های ادبیات اسلامی روی همین منطق گذاشته شده. به عنوان نمونه از ادبیات عرب بیتی از قصیده نونیه معروف "ابوالفتح بستی" را شاهد می آورم، می گوید:
زیاده المرء فی دنیاه نقصان *** و ربحه غیر محض الخیر خسران
و کل وجدان حظ لا ثبات له *** فان معناه فی التحقیق فقدان
و کن علی الخیر معوانا لذی امل *** یرجو نداک فان الحر معوان
من کان للخیر مناعا فلیس له *** علی الحقیقة اخوان و اخدان
احسن الی الناس تستعبد قلوبهم *** فطال ما استعبد الانسان احسان
ترجمه: افزون شدن در دنیای مرد برای او نقص است، و سود بردنش در جز خیر محض، زیان است. و هرگونه دستیابی به بهره های دنیوی پایدار نیست، زیرا معنای آن در حقیقت از دست دادن است. و به هر کس که امید به خیر تو دارد یاور باش، که انسان آزاده همیشه یاور دیگران است. و هر کس از کار های خیر خودداری کند، در حقیقت برادر و دوستی نخواهد داشت. به مردم نیکی کن تا دل های آن ها را بنده خود کنی، که چه بسا احسان، آدمی را بنده خود می سازد. این قصیده یکی از شاهکار های ادبیات عرب شمرده شده، آن بیت از این قصیده که مورد استشهادم بود، این است:
هما رضیعا لبان حکمة و تقی *** و ساکنا وطن مال و طغیان
یعنی دو چیز هستند که از یک پستان شیر خورده اند. آن دو، حکمت است و تقوا. و دو چیز است که اهل یک وطن و در یک جا قرار دارند. آن دو، مال است و سرکشی کردن. "سعدی" در "بوستان" در ذیل داستان معروف "سلطان محمود" و "ایاز" که محمود را بر محبت ایاز ملامت می کنند -تا آخر این داستان- می گوید:
حقیقت سرائی است آراسته *** هوا و هوس گرد برخاسته
نبینی که هر جا که برخاست گرد *** نبیند نظر گرچه بیناست مرد
در "گلستان" می گوید:
بدوزد شره دیده هوشمند *** در آرد طمع مرغ و ماهی به بند
"حافظ شیرازی" می گوید:
جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی *** غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد
از این گونه بیانات و تعبیرات در ادبیات عربی و فارسی زیاد است.