تفاوت جدل با برهان

فرق است میان برهان و جدل. خود قرآن کریم دستور جدل هم می دهد: «و جادلهم بالتی هی احسن؛ و آنان به نکوترین شیوه مجادله کن» (نحل/ 125). برهان این است که انسان مقدمه ای را که عین حقیقت است پایه قرار می دهد و از آن نتیجه می گیرد، مثل اینکه شما می خواهید برای یک بچه در یک مسئله ریاضی استدلال بکنید که فلان زاویه برابر است با فلان زاویه. با یک مقدمات صد در صد قطعی استدلال می کنید. جدل این است که انسان مقدمه ای را در کلام خودش می آورد که آن مقدمه حقیقت نیست ولی طرف آن را قبول دارد، بعد روی قول خود طرف، طرف را محکوم می کند، با مطلبی که گوینده آن را قبول ندارد ولی طرف قبول دارد. طرف را می خواهد محکوم کند بر اساس عقیده ای که خود او به آن اعتقاد دارد و حال آنکه حقیقت نیست، مثل داستان معروف امام رضا (ع) در مجلس مباحثه با علمای مذاهب که مأمون تشکیل می داد و جلسات مفصلی بود، قرآن هم که فرموده است: «و جادلهم بالتی هی احسن». وقتی که حضرت با جاثلیق مسیحی راجع به حضرت عیسی (ع) که آنها مدعی الوهیت او بودند صحبت می کردند فرمودند حضرت عیسی همه چیزش خوب بود ولی یک عیب در کار عیسی بود. او تعجب کرد: عیسی؟! چه عیبی؟! عیسایی که قرآن این همه او را تعظیم کرده! فرمود او در عبادت کمی کوتاه می آمد. گفت: چه می گویی؟! من تو را عالم خیال می کردم، عیسی دائما در حال عبادت بود. فرمود کی را عبادت می کرد؟ او خدا بود، خدا کی را می خواست عبادت کند؟
این، گرفتن طرف است به قول خود طرف. این را می گویند جدال و مجادله و قرآن دستور می دهد: «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن؛ مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت فراخوان و با آنان به نکوترین شیوه مجادله کن.» (نحل/ 125). به راه خدا دعوت کن، اما همه را که از یک راه نمی شود برد، همه را از یک در نمی شود وارد کرد، از یک در نمی روند، یکی اهل حکمت و تعقل و استدلال است، با او از طریق حکمت و تعقل و استدلال قوی وارد شو. یکی جاهل و غافل است، غافل را باید موعظه کرد. یکی هم به اصطلاح مکابر است یعنی روی قوزش افتاده، مجادله و مغالطه کاری می کند، با او از طریق جدال وارد شو، ولی جدال هم حسابی دارد: «و جادلهم بالتی هی احسن» جدال به نحو احسن.