حشر و معاد نباتات و جمادات از نظر ملاصدرا

مسئله مهم در معاد حشر نباتات است. نباتات چون دارای قدری حیات و شعور هستند، همانطور که از بعضی از أفعال و آثار آنها هویداست، لذا از جمادات، از نقطه نظر تقسیم بندی مراتب وجودیه بالاتر و قویتر هستند. و به همین مناسبت در سه مرتبه کارشان که تغذیه و تنمیه و تولیدمثل باشد، به آنها اسم نفس اطلاق شده است و بنابراین، حشر آنها نیز نزدیک به حشر حیوانات سفلی است، و در همین وجود طبیعی خود مراحلی از کمال را طی می کنند و به همان مبدأ فعالی که در وجود آنان، حکم قوه محرکه و مدبره را دارد نزدیک میگردند. و بعضی از آنها که در نطفه ها ساری و جاری می شوند در مراحل ترقی و استکمال به مقام حیوان نزدیک می شوند، و بعضی از آنها که از اینجا قدمی فراتر نهاده و در نطفه انسان میروند به مقام انسان نزدیک می شوند، و بنابراین حشر آنها أتم و قیامشان در پیشگاه خداوند در روز قیامت اقرب خواهد بود.
و اما غیر از اینها از انواع نباتات برای اینکه در سعی و حرکت و پویائی خود به خدا برسند نیاز به کمال نباتی خود دارند، چون وجود غذائی و إنیت نمو و تولید در آنها شدید است و این شدت و حدتی که در این مرتبه سفلی دارند، آنها را از صعود و ترقی به عالم اکمل بازمیدارد. و بنابراین معاد و حشرشان عندالله در مقام نازل تر و پست تری خواهد بود، پس چون درخت را از ریشه ببرند یا اگر خشک شود، قوه آن درخت به مدبر نوعی آن و به ملکوت اخروی آن بازگشت میکند.
فیلسوف اول در کتاب ربوبیت گفته است: اگر کسی بگوید: اگر قوه نفسانی درخت در هنگام بریدن از درخت جدا شود، آن قوه یا آن نفس کجا میرود؟ میگوئیم: به جائی میرود که از آنجا مفارقت نکرده و آن عالم عقلی آن نبات است. همین حرکت و پویائی نبات، سیر بسوی حشر و معاد آنست که در قرآن آمده است: «و إن من شیء إلا یسبح بحمده ولـ'کن لا تفقهون تسبیحهم؛ و هیچیک از موجودات نیستند مگر اینکه به حمد خداوند تسبیح می کنند، ولیکن شما تسبیح آنها را نمی فهمید!» (اسراء/ 44).
درباره حشر جمادات می توان گفت: تمام جمادات حتی ماده اولیه و هیولای بحت و صرف دارای حشر هستند، چون آنها نیز در عالم وجود عبث و بیهوده نیستند و برای غرضی خلق شده اند و خودشان با وجودشان و با حرکت های خود، چه جوهریه و چه غیرجوهریه به دنبال آن مقصود میروند و میخواهند نقص خود را با وصول به آن تمام کنند و حرکت آنان به سکون و آرامش مبدل شود.