معنای حساب کردن اعمال ما توسط خداوند

چون تمام امور و از جمله اعمال انسان از حساب، انفکاک و جدائی ندارد و به مجرد تحقق آن امور در خارج، آثارشان بر آنها مترتب میگردد بدون ذره ای از انفکاک، پس حساب ملازم و مقارن و به دنبال عمل است بدون ذره ای از انفکاک. در قرآن کریم است: «والله یحکم لا معقب لحکمه و هو سریع الحساب؛ و تنها خداوند حکم می نماید و بس؛ و کسی در عالم وجود نیست که حکم او را تعقیب کند و رد نماید و او سریع الحساب است» (رعد/ 41) و نیز می فرماید: «ألا له الحکم و هو أسرع الحـاسبین؛ آگاه باشید که حکم فقط اختصاص به خدا دارد؛ و او از همۀ حسابگران با سرعت بیشتر حساب میکشد» (انعام/ 62)، زیرا با وجود اینکه حکم اختصاص به ذات حضرت حق داشته باشد، و در جهان هیچ حکمی نباشد که با حکم او ضدیت داشته باشد و امر خدا و حکم او را به نحوی از انحاء، تعویق و تضعیف ابطال کند و از کار بیندازد؛ دیگر برای حکم خدا تعویق و کندی و تأخیر معنی ندارد و سختی و صعوبت و آسانی و مشکلی برای ذات اقدس او در حکمش نیست، پس اگر در جائی ملاحظه شد که نظیر این معانی آورده شد و شبیه این الفاظ برای اداء معنی استعمال گشت، مراد حصول این معانی در ظرف ادراک و فهم حساب شدگان از مخلوقات است، نه در حیطۀ علم خدا.
مثلا در قرآن مجید وارد است: «و یخافون سوء الحساب؛ (صاحبان خرد و اولوالالباب کسانی هستند که) از بدی حساب در خوف و هراسند» (رعد/ 21) و نیز وارد است: «فحاسبنـاها حسابا شدیدا؛ (و چه بسیار از ساکنان شهرها و قریه ها که از امر خدا سرپیچی کردند) پس ما آنان را به حساب شدیدی محاسبه کردیم» (طلاق/ 8). و سر و علت تمام این مطالب آنست که علم حق تعالی به جمیع موجودات حضوری است؛ پس تمام سلسلۀ موجودات از علل و معلولات در نزد خدا حاضرند: «و الارض جمیعا قبضته و یوم القیـ'مة و السمـاوات مطویـ'ت بیمینه؛ و تمام زمین در روز بازپسین در مشت خداست، و آسمانها پیچیده شده در دست قدرت او» (زمر/ 67).
تمام سلسلۀ اسباب و مسببات به همان مسبب الاسباب مربوط است و تمام اسباب به تسبیب سبب ذات اقدس حق تعالی است، و تمام موجودات با آثارشان که رزق و حساب است همه برای او هستند و در نزد او حضور دارند کوچک و بزرگ هم ندارد؛ کوچک و بزرگ و ضعیف و قوی مال ماست که قدرت محدود داریم. برداشتن یک من بار برای ما آسان است و یک خروار مشکل. حل مسالۀ حساب چهار عمل اصلی آسان است و حل مسائل ریاضیات عمیق و معادلات جبری پیچیده مشکل. شمارش افراد این مسجد آسان و شمارش افراد روی زمین مشکل. این مشکلات و آسانی ها برای ماست چون علم ما محدود است. ما کجا علم داریم و چقدر علم داریم؟ سراپای ما جهل است. اینکه به خود نسبت علم میدهیم و خود را عالم می نامیم مایۀ شرمندگی است و خدا هم حساب ما را روشن کرده آنجا که گفته است: «و مآ أوتیتم من العلم إلا قلیلا؛ به شما از دانش بهرۀ اندکی داده شده است» (اسراء/ 85). این لفظ قلیل را هم که آورده برای دلخوشی ماست که بگوئیم علم قلیلی داریم. قلیل کجا؟ تمام علوم ما را که جمع کنند و به روی هم انباشته نمایند، در برابر علم حق تعالی از نسبت یک قطره به اقیانوس ها و از یک ذره به خورشید سپهر پیما کمتر است؛ کمتر است بمالایتناهی، پس چگونه عنوان قلیل دانش بر ما صادق است؟ پس بطور کلی قلت و کثرت، و شدت و ضعف، و بزرگ و کوچک، عناوینی است نسبی و اعتباری برای ما؛ برای ما موجودات محدود و مقید و متعین به ماهیات امکانیه، نه برای خدا که ماهیت او عین انیت و هستی اوست؛ «سبحـان الله عما یصفون؛ منزه است خدا از آنچه وصف می کنند» (مومنون/ 91 و صافات/ 159).
ما موجودی مادی و طبعی هستیم، خواب و بیداری داریم، اما خداوند خواب نیست، بیدار هم به او نمی توان گفت چون خداوند بیداری در مقابل خواب را هم ندارد. بیدار است، یعنی عالم است؛ نه آن بیداری که در مقابل خواب است و قسیم خواب است و بنابر همین اصل، ما در اسماء حق تعالی اسم بیدار نداریم و چنین نیامده است که یکی از اسماء او یقظان یا مستیقظ باشد. خداوند هیچوقت خوابش نمی برد تا بیدار باشد چون بیدار و مستیقظ کسی است که بیدار در مقابل واژۀ خواب باشد؛ خدا بیداری ملازم با ذاتش دارد نه مثل بیدار ما را. و چون قضیه از این قرار است بنابراین از بندگان خود چه قسم حساب میکشد! خیلی تند و سریع. یکی از اسماء خداوند أسرع الحاسبین است: فورا تمام حسابها را میکشد و در برابر انسان قرار میدهد، و یکی از اسماء او سریع الحساب است. در چند جای قرآن وارد است که «والله سریع الحساب» (بقره/ 202 و نور/ 39). عینا چون سرعت رزق است؛ چگونه حضرت حق رزق هر موجودی را به آن موجود میرساند!