عمومیت سؤال و حساب در قیامت از نظر قرآن

قرآن کریم در خصوص عمومیت سؤال در قیامت می فرماید: «فَوَ رَبّـِکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ پس سوگند به پروردگار تو که هر آینه ما حقًّا از همگی آنها پرسش می کنیم، از آنچه در دنیا بجا می آوردند!» (حجر/ 92- 93) عالم سؤال به دنبال عالم حساب و از توابع آن است، چون سؤال استیضاح است از پرسش شده دربارۀ حقیقت آنچه در نزد اوست، و در روز قیامت، باید نفوس انسان از آنچه را که در دنیا کسب کرده است چه در جانب سعادت و چه در جانب شقاوت، محاسبه گردد، و تبعات و لواحق آثار نفس و لوازم آن مشهود شود و به حساب آن رسیدگی شود، و به نتایج آن برسد. چون روز قیامت روز ظهور و بروز است، و روز از عهده برآمدن و متقبّل مسؤولیت ها و تعهّدهای دنیوی شدن است.
«یَوْمَ تُبْلَی السَّرَآئرُ؛ روزی است که پنهان ها و مخفیّات آشکار می گردد.» (طارق/ 9) چون «سریره» محلّ خاصّی است از نفوس ناطقه که جای نیّت و فکر و اسرار است؛ و لذا به همین مناسبت به سرّ مخفیّ، سریره گویند. یعنی روزی است که جایگاه اسرار و نیّات انسان ظهور می کند و ظاهر می شود و از پردۀ خفا خارج میشود. «بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا کَانُوا یُخْفُونَ مِن قَبْلُ؛ بلکه برای مردم تمام آنچه را که سابقاً (در دنیا) مخفی می داشتند ظاهر و آشکار می شود.» (انعام/ 28) «اِن تُبْدُوا مَا فِی أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَهُ؛ چه شما آنچه را که در نیّت های خود و عقاید خود دارید ظاهر سازید و یا پنهان کنید، در هر حال خداوند حساب آنها را از شما می گیرد!» (بقره/ 248) و البتّه ملاحظه می شود که این آیه عمومیّت دارد نسبت به هر نیّت و هر سریره. و آنچه در روایت است که این آیه منسوخ است به آیه شریفه: «إِلاَّ الَلمَمَ إنَّ رَبَّکَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ؛ خداوند لَمَم را که عبارت از خطایا و گناهان کوچک است می آمرزد.» (نجم/ 32) کلامی متین و استوار است، لیکن باید دانست که نسخ در اینجا به معنای تفسیر و بیان است نه بیان غایت و انتهای حکم و انقضای مدّت آن؛ چون نسخ به این معنی اختصاص به امور تشریعیّه و احکام دارد، و در حقایق نسخی نیست و معنی ندارد. باری بعضی از آیاتی که دربارۀ سؤال وارد است ما در ذیل بیان می کنیم:
«وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ و سوگند به خدا که حقّاً شما از آنچه عمل کرده اید سؤال خواهید شد!» (نحل/ 28)
«تَاللَهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنتُمْ تَفْتَرُونَ؛ سوگند به خدا که حقّاً شما از آنچه را افترا بسته اید سؤال خواهید شد!» (نحل/ 56)
«فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ؛ پس سوگند به خدا که ما پرسش خواهیم کرد از کسانی که پیامبران را به سوی آنها فرستادیم، و سوگند به خدا که از خود پیامبران نیز پرسش خواهیم نمود.» (اعراف/ 6)
«وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ؛ و آنها را متوقّف سازید! زیرا که باید آنها مورد سؤال و پرسش قرار گیرند.» (صافات/ 24)
«وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولاً؛ و به پیمان وفا کنید! زیرا که پیمان از اموری است که مورد سؤال قرار خواهد گرفت.» (اسراء/ 24)
«وَ کَانَ عَهْدُ اللَهِ مَسئُولاً؛ و عهد خدا مورد سؤال و بازپرسی قرار می گیرد.» (احزاب/ 15)