معنای حقیقی تاویل از نظر قرآن

قرآن مجید دارای تاویل و تنزیل می باشد. لفظ «تاویل قرآن» در قرآن مجید در سه آیه آمده است:
1- آیه محکم و متشابه که می فرماید: «فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاویله و ما یعلم تاویله الا الله؛  اما كسانى كه در دلهايشان انحراف است براى فتنه‏ جويى و طلب تاويل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پيروى مى ‏كنند با آنكه تاويلش را جز خدا و ريشه ‏داران در دانش كسى نمى‏ داند.» (آل عمران/ 7)
2- آیه کریمه: «و لقد جئناهم بکتاب فصلناه علی علم هدی و رحمة لقوم یومنون هل ینظرون الا تاویله یوم یاتی تاویله یقول الذین نسوه من قبل قد ائت رسل ربنا بالحق؛ سوگند می خورم برای ایشان کتابی آوردیم که آن را روی علم تفصیل دادیم در حالی که هدایت و رحمت است برای جمعی که ایمان می آورند، اینان نگران نیستند مگر تاویل آن را روزی که تاویلش می آید (روز قیامت) کسانیکه بیشتر آن را فراموش کرده بودند می گویند (اعتراف می کنند) که فرستادگان خدای در دنیا به سوی ما به حق آمده بوده اند.» (اعراف/ 53)
3- آیه کریمه: «و ما کان هذا القرآن ان یفتری بل کذبوا بمالم یحیطوا بعلمه و لما یاتهم تاویله کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عاقبة الظالمین؛ این قرآن افترا نبود بلکه اینان تکذیب کردند چیزی را که به علمش احاطه نداشتند در حالی که هنوز تاویل آن برای آنان نیامده (برای ایشان مشهود نشده) به همین نحو کسانی که پیش از اینان بودند تکذیب نمودند پس نگاه کن که سرانجام ستمکاران چگونه بود.» (یونس/ 39)
به هر حال «تاویل» از کلمه «اول» به معنی رجوع است و مراد از «تاویل» آن چیزی است که آیه به سوی آن بر می گردد و مراد از تنزیل در مقابل تاویل معنی روشن و تحت اللفظ آیه می باشد.

معنی حقیقی تاویل در عرف قرآن چیست؟
آنچه از آیاتی که لفظ تاویل در آنها وارد است به دست می آید، این است که تاویل از قبیل معنی که مدلول لفظ باشد نیست چنانکه روشن است که در خوابهائی که در سوره یوسف نقل و تاویل شده هرگز لفظی که خواب را شرح می دهد به تاویل خواب دلالت لفظی اگرچه خلاف ظاهر هم باشد ندارد.
همچنین در قصه های حضرت موسی (ع) و حضرت خضر (ع) لفظ قصه ها به تاویلی که خضر برای موسی کرده دلالت ندارد و همچنین در آیه «و اوفوا الکیل اذا کلتم و زنوا بالقسطاس المستقیم؛ و چون پيمانه مى‏ كنيد پيمانه را تمام دهيد و با ترازوى درست بسنجيد.» (اسراء/ 35) این دو جمله دلالت لفظی بر وضع اقتصادی مخصوص که تاویل امر است ندارد.
همچنین در آیه «فان تنازعتم فی شیء فردوه الی الله و الرسول؛ پس هر گاه در امرى [دينى] اختلاف نظر يافتيد اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد آن را به [كتاب] خدا و [سنت] پيامبر [او] عرضه بداريد.» (نساء/ 59) دلالت لفظی بر تاویل خود که وحدت اسلامی است ندارد و اگر در سایر آیات دقت کنیم امر از همین قرار می باشد.
بلکه در مورد خوابها تاویل خواب حقیقی است خارجی که در صورت خاصی برای بیننده خواب جلوه کرده، همچنین در قصه موسی و خضر تاویلی که خضر اظهار می کند حقیقتی است که کارهائی که انجام داده از آن سرچشمه می گیرد و خود کار به نحوی به تاویل خود متضمن است و در آیه ای که به درستی کیل و وزن امر می کند تاویل آن یک حقیقت و مصلحتی است عمومی که این فرمان تکیه به آن دارد و به نحوی تحقق دهنده او است و در آیه رد نزاع به خدا و رسول نیز به همین قرار است.
بنابراین تاویل هر چیزی حقیقتی است که آن چیز از آن سرچشمه می گیرد و آن چیز به نحوی تحقق دهنده و حامل و نشانه اوست چنانکه صاحب تاویل زنده تاویل است و ظهور تاویل با صاحب تاویل است.
این معنی در قرآن مجید نیز جاری است زیرا این کتاب مقدس از یک رشته حقائق و معنویات سرچشمه می گیرد که از قید ماده و جسمانیت آزاد و از مرحله حس و محسوس بالاتر و از قالب الفاظ و عبارات که محصول زندگی مادی ما است بسی وسیعتر می باشد.
این حقایق و معنویات به حسب حقیقت در قالب بیان لفظی نمی گنجند تنها کاری که از ساحت غیب شده این است که با این الفاظ به جهان بشریت هشیاری داده شده که با ظواهر اعتقادات حقه و اعمال صالحه خودشان را مستعد درک سعادتی بکنند که جز اینکه با مشاهده و عیان درک کنند راهی ندارد، و روز قیامت و ملاقات خدا است که این حقائق بطور کامل روشن و هویدا می شود چنانکه دو آیه سوره اعراف و آیه سوره یونس بدین معنی دلالت داشتند.
خدای متعال برای اشاره به این معنی می فرماید: «و الکتاب المبین انا جعلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون و انه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم؛ سوگند به کتاب مبین ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم تا شاید شما تعقل کنید و به درستی آن در حالی که پیش ما در ام الکتاب است بلند است (دست فهم عادی به او نمی رسد) و محکم است نمی شود در او رخنه کرد.» (زخرف/ 4)
انطباق آخر آیه به تاویل به آن معنی که ذکر شد واضح است و مخصوصا از آن جهت که فرموده «لعلکم تعقلون» و نفرموده «لعلکم تعقلونه» (شاید آن را تعقل کنید) زیرا علم به تاویل چنانکه آیه محکم و متشابه (و ما یعلم تاویله الا الله) حکم می کند اختصاص به خدا دارد و نیز به همین جهت وقتی که در آیه محکم و متشابه اهل انحراف را به واسطه پیروی متشابهات نکوهش می کند می فرماید با این پیروی فتنه می خواهند و تاویل آن را می جویند و نفرموده می یابند. پس تاویل قرآن حقیقت یا حقائقی است که در ام الکتاب پیش خداست و از مختصات غیب می باشد.
باز در جای دیگر نزدیک به همین مضمون می فرماید: «فلا اقسم بمواقع النجوم و انه لقسم لو تعلمون عظیم انه القرآن کریم فی کتاب مکنون لا یمسه الا المطهرون تنزیل من رب العالمین؛ پس سوگند به موقع های ستارگان و به درستی این سوگندی است که اگر بدانید بزرگ است، این قرآنی است محترم در کتابی که محفوظ و پنهان است (ام الکتاب) کتابی که جز پاک شدگان آن را مس نمی کنند تنزیل (فرو فرستاده شده) است از پیش خدای جهانیان.» (واقعه/ 80)
چنانکه پیداست آیات کریمه برای قرآن دو مقام اثبات می کند مقام کتاب مکنون که از مس هر مس کننده ای مصون است و مقام تنزیل که برای مردم قابل فهم می باشد.
چیزی که از این آیات علاوه بر آیات گذشته استفاده می شود استثنای «الا المطهرون» است که به مقتضای آن کسانی می توانند به حقیقت و تاویل قرآن کریم برسند و این اثبات با نفیی که از آیه «و ما یعلم تاویله الا الله» در می آید منافات ندارد زیرا انضمام دو آیه به همدیگر نتیجه استقلال و تبعیت می دهد یعنی می رساند که خدای متعال در علم به این حقائق مستقل است و کسی جز او این حقائق را نخواهد دانست مگر به اذن او و تعلیم او.
نظیر علم غیب که به موجب آیات بسیاری اختصاص به خدای متعال دارد و در آیه ای کسان پسندیده اش استثنا شده اند: «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا* الا من ارتضی من رسول؛ داناى نهان است و كسى را بر غيب خود آگاه نمى ‏كند*جز پيامبرى را كه از او خشنود باشد.» (جن/ 26- 27) و از مجموع کلام نتیجه گرفته شده که علم غیب به نحو استقلال اختصاص به خدا دارد و جز او کسی را نشاید مگر به اذن او.
آری مطهرون به دلالت این آیات به حقیقت قرآن مس می کنند و به انضمام آیه کریمه «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا؛ خدا و فرستاده‏ اش را فرمان بريد خدا فقط مى ‏خواهد آلودگى را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.» (احزاب/ 33) که به موجب اخبار متواتره در حق اهل بیت پیغمبر (ص) نازل شده است پیغمبر اکرم (ص) و خاندان رسالت (ع) از پاک شدگان و به تاویل قرآن عالمند.