کتاب الاغانی

کتاب «الاغانی» دائرة المعارف بزرگی در زمینه شعر و ادب و هنر، قصه و افسانه، انساب و ایام، مثالب قبایل اعراب و موسیقی عرب در عصر جاهلی و بعد از اسلام و نیز دوران اموی و زمان اول عباسیان است. این کتاب از منابع مهم برای تاریخ تطور و تحول شعر و موسیقی در زبان عربی و همچنین سند اصالت موسیقی ایرانی در فرهنگ عربی است و چون موضوعات کتاب بسیار وسیع و گسترده است، لذا بحث هائی از قبیل اوضاع اجتماعی، فرهنگی و زندگی درباری و مردم عادی و شهری و صحرایی، آداب و خلقیات و عادات عرب، در لابلای کتاب آمده است. نویسنده آن "قاضی ابوالفرج علی بن حسین اصفهانی" نویسنده و ادیب، در قرن چهارم هجری قمری است.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوالفرج علی بن حسین بن محمد اصفهانی، مورخ، شاعر، ادیب نحوی و موسیقی شناس که در اصفهان سال 284 هـ ق بدنیا آمد. اجداد او، مروان حمار، آخرین خلیفه اموی است. خانواده اش هم محدث و عالم و مذهبشان شیعه بود. ابوالفرج مقدمات علوم را در اصفهان و برای تکمیل آن به بغداد رفت و همانجا اقامت کرد. از زمان جوانی به جمع آوری اخبار ادبا و موسیقی دانان و ضبط احادیث و اشعار و ترانه ها، شوق داشت و آنقدر نبوغ و پشتکار و دقت نظر از خود در هر فنی نشان داد و علم و استعداد خود را بکار گرفت که خیلی زود در جهان اسلام آن روز، مشهور و مورد تشویق آل بویه در «ری» و «بغداد» و «آل حمدان در شام» و «امویان در اندلس» قرار گرفت. او سال 356 هـ ق در بغداد وفات کرد.

اغانی در معنای عام:
«اغانی» در لغت به معنای نغمه ها و ترانه ها و سروده ها و اصطلاحا به کتابهایی اطلاق شده که حاوی اشعار و سخنان موزون یا متن ترانه ها و سروده های زبان عربی به همراه بیان وزن، آهنگ، سبک و سیاق آنها باشد. قدیمی ترین کتاب از این نوع اثر، از "یونس کاتب" متوفی 135 هـ ق است و بعد از او چندین کتاب به همین نام و همین صورت تألیف شد، اما هیچکدام به اهمیت و اعتبار کتاب «الاغانی» ابوالفرج اصفهانی، یعنی کتاب مذکور شهرت پیدا نکرد و در عالم علم و ادب مقبول واقع نشد.

ساختار اجمالی کتاب:
-کتاب در 21 جلد و براساس صد ترانه (صد آواز) که مغنیان بزرگ مانند ابراهیم موصلی و اسماعیل بن جامع سهمی و... برای هارون الرشید خلیفه عباسی در سالهای 169 - 193 و الواثق بالله، خلیفه عباسی 227- 232 انتخاب و مورد تأیید شده بود، آغاز و سپس شرح و توضیح هرکدام داده شده است.
- اشعار و آوازهای زبان عربی که با اشعار دیگر سازگار بوده، در قسمت های بعدی کتاب اضافه شده است.
- شرح احوال و انساب شاعران، موسیقی دانان، سرایندگان، نوازندگان و بزرگانی که نامشان به مناسبتی در کتاب آمده است.
- اشعار و آوازهای مشهور که شعر یا آهنگ آن به یکی از خلفا یا خانواده او مربوط می شد و به این ترتیب زندگینامه نزدیک به 400 نفر از شاعران عرب در «اغانی» درج شده است.
- بخش هایی راجع به اجتماع، فرهنگ و زندگی، مسائل خانواده، چگونگی ازدواج، تربیت فرزند و طرز معیشت عامه مردم به خصوص موالی و غلامان، کتاب را شامل می شود.

اهمیت «الاغانی» از دیدگاه بزرگان:
بیشتر امرا و عالمان و ارباب ذوق و ادب، نسخه ای از آن را همراه خود داشتند. نقل است که "صاحب بن عباد" وزیر دانشمند آل بویه که در کتابخانه اش صد و هفده هزار جلد کتاب داشت و در مسافرت هایش چندین بار شتر از کتب متنوعه خود می برد، بعد از تألیف (الاغانی) تنها این کتاب را در سفر به همراه داشت. نظیر داستان بالا، در مورد "عضدالدوله دیلمی" و دیگران گفته شده است. این کتاب، برای علما، خطبا و طلاب ایرانی، همیشه جزو کتاب درس و مطالعه بوده است.

تالیف کتاب:
تاریخ شروع تألیف کتاب، معلوم نیست ولی مدت تألیف آن را 50 سال گفته اند که نویسنده (ابوالفرج اصفهانی) از سن شانزده سالگی مشغول به آن شده است. در ثبت روایات در کتاب، نظم طبقاتی و الفبائی و تاریخی رعایت نشده است.

اهداء به پادشاه حلب:
مؤلف بعد از پایان کتاب، یک نسخه کامل از آن را به خط خود نگاشت و آنرا به پادشاه حلب (سیف الدوله حمدانی) که همیشه مشوق دانشمندان و ادیبان بود، تقدیم و اهدا کرد و هزار دینار انعام و جایزه گرفت (هر دینار معادل یک اشرفی طلایی هیجده نخود ایرانی است). "مستنصر" خلیفه اموی اندلس نیز یک نسخه از این کتاب خواست و بعد از دریافت آن هزار دینار برای ابوالفرج فرستاد.

چاپ و نشر:
اولین چاپ در مصر سال 1285 قمری در 20 جلد شد و بعد قسمت های از قلم افتاده آن در جلد 21 توسط "رودنف برونو" مستشرق امریکائی در سال 1309 ق= 1388 میلادی در هلند به چاپ رسید. چاپ دوم در 21 جلد همراه با چهار جلد ترجمه فرانسوی فهرست های کتاب، سال 1322 و 1323 ق شد. از آن زمان به بعد بارها با تحقیقات و تصحیحات جدید، چاپ شده است. جزء اول کتاب توسط محمدحسین مشایخ فریدنی به زبان فارسی ترجمه شده است. «اغانی» تلخیص نیز شده است. از جمله "ابن مغربی"، "ابن باقیا"، "جمال الدین محمدبن مکرم (صاحب لسان العرب)" و "شیخ محمد خضری" از معاصران از همین افراد هستند.