حوادث پیش از پایان جهان در آستانه قیامت از دیدگاه قرآن

در قرآن مجید آیات فراوانی یافت می شود که نشانه های نزدیک شدن قیام قیامت را بازگو می کند و به عنوان «اشراط الساعه» معروف شده است. این عنوان چنانکه خواهیم دید از خود قرآن مجید گرفته شده است. «اشراط» جمع «شرط» (بر وزن هدف) به معنی «علامت» و «ساعه» در اینجا به معنی «قیامت» است. این علامات حوادث مهم و تکان دهنده ی است که قبل از قیامت رخ می دهد و هرکدام هشداری است برای پایان جهان، یا سرآغازی برای قیام رستاخیز، باید توجه داشت که این حوادث همه یکنواخت نیست، بلکه تفاوت زیادی با هم دارد، و با یک نظر اجمالی می توان آنها را به سه گروه تقسیم کرد:

1- حوادث مهمی که «قبل ازپایان جهان» تحقق می یابد.
2-حوادث هولناکی است که «در آستانه پایان جهان» رخ می دهد.
3- حوادث تکان دهنده ای که در «آغاز رستاخیز» و بازگشت به حیات مجدد حاصل می شود، و هر یک از آنها قابل دقت است. با این اشاره به قرآن بازمی گردیم و به سراغ «بخش اول» می رویم و به آیات مربوط به آن گوش جان می سپاریم:

1- «فهل ینظرون الا الساعه ان تأتیهم بغته فقد جاء اشراطها»( محمد-18)
2- «فاقتربت الساعه و انشق  القمر» (قمر-1)
3- «فارتقب یوم تاتی السماء بدخان مبین» (دخان -10)

ترجمه:
1- آیا آنها  جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان برپا شود (آنگاه ایمان آورند) در حالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است.
2- قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت.
3- منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید آورد.

تفسیر و جمع بندی: نشانه های قیامت نمایان شده!
در نخستین آیه از آیات مورد بحث، اشاره سربسته ای به مسأله «اشراط الساعه»  شده است، بی آنکه مصداق آن را بیان کند، می فرماید: «آیا آنها (افراد بی ایمان و استهزاء کننده) جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان برپا شود آنگاه ایمان بیاورند، درحالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است»!

«فهل ینظرون الا الساعه ان تأتیهم بغته فقد جاء اشراطها» «اما در آن موقع که قیامت برپا شود دیگر توجه و ایمان آنها سودی نخواهد داشت. همان گونه  که قبلا اشاره شد «اشراط» جمع شرط به معنی علامت است، بنابراین «اشراط الساعه» به معنی نشانه های قیامت می باشد، اما در این که منظور از تحقق این نشانه ها که آیه فوق اجمالا از آن خبر می دهد چیست؟ در میان مفسران گفتگو است. غالب مفسران معتقدند که منظور از «اشراط» در اینجا همان بعثت و قیام پیغمبر اکرم(ص) و نزول قرآن مجید آخرین کتاب آسمانی می باشد، شاهد بر این معنی را احادیثی از خود پیغمبر اکرم(ص) دانسته اند، مانند حدیث معروفی که از آن حضرت نقل شده که فرمود: "بعثت انا و الساعه کهاتین، و ضم السبابه و الوسطی" «بعثت من و قیامت مانند این دو است، و اشاره به دو انگشت مبارکش کرد و انگشت «سبابه» را با انگشت «وسط» در کنار یکدیگر قرار داد». بعضی مسأله شق القمر را نیز جزء اشرط الساعه شمرده اند اینها همه در صورتی است که منظور نشانه های نزدیک شدن قیامت باشد نه نشانه امکان معاد، درحالی که بعضی معنی دوم را برگزیده اند، و گفته اند اصل آفرینش انسان از خاک، و خلقت آسمانها و زمین، همه نشانه های قدرت خدا بر اعاده حیات مردگان است، در این صورت تمام دلائل امکان معاد جزء نشانه های رستاخیز و اشاط الساعه خواهد بود (دقت کنید) ولی معنی اول صحیحتر به نظر می رسد، به خصوص اینکه در روایات اسلامی اموری به عنوان نشانه های نزدیک شدن قیامت و اشراط الساعه شمرده شده مانند حدیثی که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمود: "من اشراط الساعه ان یرفع العلم، و یظهر الجهل، و یشرب الخمر و بفشو الزا" «از نشانه های قیامت برچیده شدن علم، آشکار شدن جهل، و شرب خمر و کثرت زنا است»، حتی در بعضی از روایات قیام حضرت مهدی (اروحنا فداء) برای مبارزه با ظلم و فساد جزء اشراط الساعه شمرده شده است.

قیامت نزدیک شد!
در دومین آیه سخن از نزدیکی قیامت و شق القمر است، می فرماید: «قیامت نزدیک شد و ماه ازهم شکافت»! «فاقتربت الساعه و انشق  القمر» این در حقیقت پاسخ به سوالی است که مکررا از پیغمبر اکرم(ص) می کردند که «قیامت کی خواهد آمد»؟ در اینجا می فرماید: «قیامت نزدیک است، و یکی از نشانه های آن شق القمر است»، حادثه ای که هم دلیل بر قدرت خداوند بزرگ بر همه چیز (و ضمنا قدرت بر احیاء موتی) بود، و هم ازصدق دعوتی پیغمبر اکرم(ص) آخرین سفیر الهی حکایت می کرد، و هم از نزدیکی رستاخیز، زیرا همان گونه که در شرح آیه گذشته خواندیم که خود آن حضرت می فرمود: «بعثت من از نشانه های نزدیک  شدن قیامت است» ولی بعضی دیگر از مفسران گذشته و امروز، آیه را اشاره به حوادثی می دانند که در پایان این جهان و در آستانه قیامت واقع می شود از جمله: خورشید تاریک، و ماه از هم شکافته خواهد شد؛ و اگر تعبیر آیه به «انشق» به صورت فعل ماضی آمده است به خاطر آن است که در لغت عرب بسیاری از مسائلی که در آینده قطعی است به صورت فعل ماضی آورده می شود. ولی کمتر کسی از مفسران  این تفسیر را پذیرفته است که آیه ناظر به حوادث  پایان دنیا باشد زیرا به هرحال ظاهر آیه ماضی و مربوط به گذشته است و دلیلی ندارد که آن را بدون قرینه روشن به صورت مستقبل معنی کنیم، و هم روایات فراوانی که به گفته فی ظلال القرآن در سرحد تواتر است گواهی می دهد که معجزه «شق القمر» در عصر پیامبر(ص) به وقوع پیوست. و به نقل مرحوم علامه طباطبائی در «المیزان» «اهل حدیث و علمای تفسیر متفقا این معنی را پذیرفته اند که شق القمر در عصر پیامبر رخ داد» جز چند نفر از مفسران پیشین (و غیر معروف).

ابوالفتوح رازی نیز می گوید: «قول کسانی که می گویند آیه فوق اشاره به حوادث آینده است، خلاف اجماع و اتفاق علماء است». درباره چگونگی شق القمر (شکافته شدن ماه) و شرح این اعجاز نبوی، و روایات مربوط به آن، و مکان آن از نظر علوم روز، بحثهای فراوانی است که علاقمندان را به مطالعه تفسیر نمونه جلد 23 صفحه 12تا 19 ارجاع می دهیم.

آن روز که دود غلیظی  آسمان را فرا می گیرد
در سومین آیه اشاره به یکی دیکر از نشانه های نزدیکی قیامت شده است و آن روزی است که دود غلیظی صفحه آسمان را می پوشاند و به صورت عذابی در می آید، می فرماید: «منتظر روزی باش که آسمان، دود آشکاری پدید می آورد، و همه مردم را فرا می گیرد، این عذاب دردناکی است» «فارتقب یوم تاتی السماء بدخان مبین- یغشی الناس هذا عذاب الیم». در تفسیر این آیه در میان مفسران گفتگو بسیار است و عمدتا سه قول بیان شده: بعضی آن را اشاره به عذاب روز قیامت می دانند که دود وحشتناک و شرورباری بر سر مجرمان سایه می افکند، ولی این احتمال بسیار بعید به نظر می رسد، چرا که در ذیل این آیات می خوانیم: کافران در آن روز تقاضای  برطرف شدن عذاب الهی را می کنند و اظهار ایمان می نمایند، و به آنها خطاب می شود که «ما کمی عذاب را برطرف می سازیم ولی شما باز به کار خود برمی گردید»! «انا کاشفوا العذاب قلیلا انکم عائدون» (دخان/ 15)، این معنی در قیامت متصور نیست، به خصوص اینکه در آیه بعد از آن مستقلا اشاره به قیامت و مجازاتهای عظیم آن شده است و نشان می دهد آنچه قبلا ذکر شده مربوط به غیر قیامت بوده است.
 

«یوم نبطش البطشه الکبری انا منتقمون» (دخان/ 16) قول دوم اینکه آیه اشاره به قحطی و خشکسالی و مانند آن است که دامان گروه عظیمی از کفر را در همان زمان پیامبر(ص) گرفت، آنها خدمت پیامبر(ص) آمدند و تقاضای برطرف شدن عذاب کردند، حضرت دعا فرمود و برطرف شد ولی باز ایمان نیاوردند. بنابراین تفسیر «دخان» (دود) اینجا به معنی مجازی است، چون در ادبیات عرب واژه «دخان» کنایه از شر و بلای فراگیر است، چنانکه فخررازی درکلمات خود آورده است. یا از این جهت که هنگام خشکسالی گرد و غبار غلیظ صفحه آسمان را می پوشاند که از آن در اینجا تعبیر به «دخان» شده است زیرا باران نقش موثری در فرو نشاندن گرد و غبار و دود دارد لذا سالهی قحطی را «سنه الغبراء» ( سال پر گرد و خاک) با «عدم الرماد» (سال خاکستر) می گویند. اشکالی که به این تفسیر وارد می شود این است که به هرحال «دخان» در معنی حقیقتش یعنی دود به کار نرفته، و بدون وجود قرینه ای حمل بر معنی مجازی شده است.

تفسیر سوم آن است که آیه اشاره به یکی از نشانه های نزدیک شدن قیامت می کند که آسمان را دود آشکار می پوشاند، و مردم دست به دامن لطف خدا می شوند و خداوند با لطف و کرمش کمی این عذاب را برطرف می سازد، ولی باز منکران ایمان نمی آورند. این تفسیر هم موافق ظاهر آیه، هم مطابق اخبار متعددی است که در منابع تفسیر شیعه و اهل سنت آمده است. در حدیثی از رسول خدا(ص) می خوانیم که فرمود: «چهارچیز از نشانه های نزدیک قیامت است: اول ظهور دجال، و دیگری نزول عیسی، و سوم آتشی است که از قعر سرزمین عدن برمی خیزد و چهارم دخان(دود) است». یکی ازاصحاب سوال می کند، دخان چیست؟ پیغمبر (ص) آیه فوق را تلاوت فرمود: «فارتقب یوم تاتی السماء  بدخان مبین» و سپس افزود: «یملا ما بین المشرق و المغرب یمکث اربعین یوما و لیله اما الممن فییضیب منه کهیئه الزکمه و اما الکافر بمنزله  السکران یخرج من منخریه واذنیه ودبره»! «دودی است که بین مشرق و مغرب را پرمی کند، چهل شبانه روز باقی می ماند، اما مومن حالتی شبیه به زکام به او دست می دهد و کافر همچون مستان خواهد بود، و دود از بینی و گوشها و پشت او بیرون می آید».

همین معنی با تفاوتی در منابع شیعه نیزآمده است، آنجا که امیر مومنان علی (ع) از رسول خدا (ص) نقل می کند که ده چیز قبل از قیامت به طور قطع واقع می شود از جمله آنها قیام حضرت مهدی و نزول حضرت عیسی (ع) و ظهور «دخان» را می شمرد. بعضی روایات  دیگر نیز در این زمینه وارد شده که این تفسیر را تأیید می کند، بنابراین بهترین تفسیر برای آیه همان تفسیر سوم است.