تاکید قرآن و روایات بر عفو و گذشت

عفو و اغماض ( روح گذشت از تقصیر دیگران و نادیده گرفتن خطاهای آنان) یکی از مکارم و محاسن اخلاق و آداب معاشرت است زیرا در زندگی اجتماعی کمتر کسی دیده می شود که حقی از او ضایع نشده و دیگران حرمت او را نشکسته باشند. ادامه حیات اجتماعی مبتنی بر عفو و گذشت است، زیرا اگر همه مردم در استیفای حقوق خویش سختگیر باشند و از کوچکترین لغزشی چشم پوشی نکنند زندگی بسیار تلخ خواهد شد و روح صفا و صمیمت به کلی از میان جامعه رخت برمی بندد و همکاری و همیاری و تألف میان آنها غیر ممکن می شود.  

عفو در قرآن

در موارد متعددی از قرآن مجید دستور داده شده که مردم این روش پسندیده ( عفو ) را برای خود انتخاب کنند و اگر از برادر دینی خویش لغزش و اشتباهی دیدند از خطای او در گذرند. قرآن در یکجا می فرماید: «خذ العفو و أمر بالعرف و أعرض عن الجاهلین» (سوره اعراف /آیه199)، با آنها مدارا کن، عفو و گذشت را شیوه خود قرار ده و به نیکیها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان ]و با آنها ستیزه مکن.[ 

عفو از خصوصیات پرهیزگاران

در جای دیگر عفو و گذشت را از ویژگی های پرهیزگاران می داند و می فرماید: «الذین ینفقون فی السراء و الضراء و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین» (سوره آل عمران / آیه134)، ]پرهیزگاران[ آنها هستند که در وسعت و پریشانی انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از خطاهای مردم در می گذرند و خدا نیکوکاران را دوست می دارد.

و نیز می فرماید: «ولیعفوا و لیصغحوا لا تحبون أن یغفر الله لکم و الله غفور رحیم» (سوره نور / آیه 22)، باید عفو کنید و لغزش های دیگران را نادیده بگیرید. آیا دوست نمی دارید خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند غفور و رحیم است.

«و إن تعفوا و تصفحوا وتغفر وا فإن الله غفور رحیم» ( سوره تغاین/ آیه 14)، اگر عفو کنید و صرفنظر نمایید و ببخشید ]خدا شما را می بخشد[، چرا  که خداوند آمرزنده و مهربان است.

نکته ادبی

در اینجا ذکر یک نکته ادبی خالی از فایده نیست و آن این که جمع میان عفو و صفح در آیات مذکوره و نظایر آن اگر چه ممکن است از قبیل ذکر مترادفین و به منظور تأکید باشد اما راغب اصفهانی می گوید: هرچند عفو و صفح به یک معنی و هر دو در مورد گذشت و چشم پوشی از تقصیر دیگران است، ولی باید دانست که واژه صفح در افاده این معنی رساتر است زیرا در صفح علاوه بر مفهوم گذشت، رو نیاوردن و رو گردندان و گناه طرف را نادیده گرفتن نیز محفوظ است، ممکن است کسی را پس از محکوم کردن به مجازات عفو کنند، اما صفح  آن است که روی  بگردانی و گناه طرف را نادیده بگیری و اگر مجرم در مقام عذرخواهی برآمد طوری با او برخورد کنی که گویی اصلا گناهی از او سر نزده است. عفو به معنی پوشاندن است اما صفح به معنی روی گرداندن و نادیده گرفتن می باشد. در عفو با فرض گناه روی آن سرپوشی می گذارند اما در صفح به طورکلی گناه را نادیده می انگارند.

قرآن مجید در مورد عفو می فرماید: «وجزوا سیئه سیئه مثلها  فمن عفا و أصلح فأجره علی الله إنه لا یحب  الظالمین» (سوره شوری/ آیه 40)، و کیفر بدی، مجازاتی همانند آن است که هرکس عفو و اصلاح کند اجر و پاداش او با خدا است، که خداوند ظالمان را دوست نمی دارد. 

در این جا با فرض وقوع گناه و استحقاق مجازات، می فرماید: هرکس عفو و اصلاح کند پاداشش با خدا است و خداوند ستمکاران را دوست نمی دارد، ولی در مورد صفح می فرماید: «فاصفح عنهم و قل سلام» (سوره زخرف/ آیه 89)، از آنها ]مشرکان[ درگذر و به ایشان سلام کن...

یعنی با برخوردی مسالمت آمیز و نیکو با آنها رفتار کن.

و نیز می فرماید:«فاصفح الصفح الجمیل» (سوره حجر/ آیه 85)، از آنها] دشمنان[ به خوبی صرفنظر کن.

یعنی مشرکان را به نادانی هایشان ملامت مکن و به هیچوجه گناهان و اذیت ها  و آزار آنها را به رویشان نیاور.

راغب می گوید: صفح آن است که مجرم را سرزنش نکنی ]و گناهش را به رو نیاوری[، چنانکه حضرت یوسف به برادرانش گفت: «لاتثریب علیکم الیوم یغفر الله لکم» (سوره یوسف / آیه 92)، امروز ملامت و توبیخی متوجه شما نیست؛ خداوند شما را می بخشد.

یوسف برای خود حقی قائل نمی شود تا آن را ببخشد بلکه آنها را به آمرزش الهی نوید می دهد.

امام هشتم علیه السلام در ذیل آیه شریفه «فاصفح الصفح الجمیل» فرمود: مقصود از صفح، عفو کردن بدون سرزنش است.

خلاصه این که رتبه صفح از عفو بالاتر است و به گفته منطقیین بین عفو و صفح، عموم و خصوص مطلق است، بدین معنا که هر صفحی عفو هست ولی هر عفوی صفح نیست.

روایات و عفو

در برخی از روایات درباره نزول آیه «خذ العفو و أمر بالعرف و أعرض عن الجاهلین» چنین می خوانیم: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم درباره این آیه از جبرئیل سوال کرد ]که چگونه با مردم رفتار کند[، جبرئیل گفت: نمی دانم، باید از عالم ]یعنی از خداوند تعالی[ بپرسم. مرتبه دیگر بر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نازل شد و گفت: ای محمد! خداوند دستور می دهد از آنها که به تو ستم روا داشته اند در گذر و به آنها که تو را محروم ساخته اند عطا کن و با آنکه از تو بریده اند بپیوند.

بهترین اخلاق

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در ضمن حدیثی، عفو و اغماض را بهترین اخلاق دنیا و اخرت می شمارد و می فرماید: آیا شما را از بهترین اخلاق دنیا و آخرت آگاه نسازم؟ پیوند با کسی که با تو قطع رابطه نموده، احسان به کسی که تو را محروم ساخته و گذشت از کسی که به تو ظلم کرده است.

عفو مایه عزت

درحدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است که فرمود: عفو و بخشش را شیوه خود قرار دهید زیرا بخشش و گذشت جز بر عزت انسان نیفزاید. پس به یکدیگر گذشت داشته باشید تا خدا شما را عزیز کند.

در روایت دیگری از آن بزرگوار می خوانیم: هرگز مردی از ستمی که بر او رفته است در نمی گذرد جز این که خدا بر عزتش بیفزاید.

و نیز فرمود: روش مردمی ما خاندان عبارت است از: عفو و گذشت نسبت به کسانی که بر ما ستم کرده اند و بخشش به کسانی که از ما دریغ داشته اند.  

و در روایت دیگری می خوانیم که فرمود: پروردگارم مرا به نه چیز سفارش کرده است.... یکی از آنها این است که در گذرم از آنکه بر من ستم کرده است. و در اهمیت عفو همین بس که از نیکوترین صفات پروردگار است و امام سجاد علیه السلام در مقام ثنا و ستایش خداوند متعال او را با این صفت یاد می کند و می گوید: «و أنت الذی سمیت نفسک بالعفو فاعف عنی»، این تویی که نام اقدس و اعلای خود را بخشاینده گذاشته ای، پس بر من ببخشای...

به هر حال، انسان باید از خطاهای دیگران چشم پوشی نماید و اگر کسی از او عذر خواهی کند باید عذر وی را بپذیرد و سرزنشش نکند.