فلسفه چیست؟ (2)

فلسفه حوزه ای از دانش بشری است كه به پرسش و پاسخ درباره مسائل بسیار كلی و جایگاه انسان در آن می پردازد؛ مثلاً این كه آیا جهان و تركیب و فرآیندهای آن به طور كامل مادی است؟ آیا به وجود آمدن یا به وجود آوردن جهان دارای هدف است؟ آیا ما می توانیم پاسخ قطعی بعضی چیزها را بیابیم؟ آیا ما آزاد هستیم؟ آیا ارزشهای مطلقی وجود دارند؟ تفاوت اصلی فلسفه یا علم در این است كه پاسخهای فلسفی را نمی توان با تجربه یا آزمایش تایید كرد.تحقیق در معنی فلسفه مستلزم تحقیق در معنی تاریخ فلسفه است. فلسفه، حیات اندیشه است. فلسفه پرسش از وجود موجود و علم به اعیان موجودات است.

فلسفه: سیر مدام و در راه بودن
افلاطون وجود موجود را ماهیات ثابته و ارسطو منشایت اثر و دكارت من متفكر دانسته و كانت مابعدالطبیعه را متعلق به ماهیت بشر خوانده و آن را منحصر در نقادی شناسایی انگاشته و هگل فلسفه را بكلی از معنای یونانیش كه حب دانایی است دوره كرده و آن را عین دانایی و دانندگی مطلق دانسته است. فهم این معانی بدون انس با آنها میسر نیست و این انس هم به صرف خواندن و آموختن فلسفه، یعنی با علم فلسفه، حاصل نمی شود. طی طریق در اندیشه فلسفی ما را به انس با این معنی می رساند. با این همه رسوخ در تفكر گذشته و تذكر نسبت به آن، شرط هر تفكر تازه است. اما باید آن زمان فرا رسد و شاید بزودی فرا رسد كه بشر بتواند نه با رای فضولی بلكه با خروج از آن، یعنی خروج از اداره خود و خودرائی، ندایی را بشنود كه او را به تفكر می خواند؛ آن وقت بشر از مفهوم به معنی می رود و پرسش قلبی از وجود می كند. وقتی پرسش قلبی مطرح باشد، دیگر حتی تفكیك پرسش و پاسخ هم مورد ندارد بلكه پرسش عین پاسخ است. فلاسفه تصدیق دارند كه از طریق علم حصولی نمی توان به اعیان و ماهیت موجودات و اشیاء رفت بلكه این فقط با انس و در اصول حضور میسر است. تفكر اصیل همزبان شدن با وجود و با متفكران است. در سیر تفكر، پرسش و پاسخ یكباره با هم می آید.

فلسفه: غور در معانی و حقایق
ویلیام جیمز می گوید: فلسفه چیزی جز وصول به كنه حقایق اشیاء و غور در معانی عمیق آنها نیست و در سلسله واقعیات، پیدا كردن جوهر ذاتی یا به قول اسپینوزا ذات جوهری آنهاست؛ بدین طریق تمام حقایق با هم متحد می گردند و به "كلی مافوق كلیات" می رسند.در فلسفه لذتی وجود دارد؛ حتی در سراب بیابانهای علم بعدالطبیعه جذب و كششی هست. هر طالب علمی این معنی را تا هنگامی كه ضروریات قاطع حیات مادی او را از مقام بلند اندیشه به سرزمین پست مبارزه اقتصادی فرود نیاورده است، درك می كند. اغلب ما در بهار عمر خویش روزهای طلایی را گذرانده ایم كه در آن معنی قول افلاطون را كه "فلسفه لذتی گرامی است" درك كرده ایم، در آن روزها عشق به حقیقتی ساده آمیخته با اشتباه برای ما خیلی برتر از لذایذ جسمانی و آلودگی های مادی بود. ما همواره در خود ندای مبهمی می شنویم كه ما را به سوی این نخستین عشق به حكمت می خواند. قسمت اعظم زندگی ما بی معنی است و در تردید و بیهودگی هدر می رود؛ ما با بی نظمی هایی كه در درون و بیرون ماست می جنگیم و مع ذلك حس می كنیم كه اگر بتوانیم روح خود را بشكافیم یك امر مهم و پرمعنی در آن پیدا می كنیم. ما در جستجوی فهم اشیاء هستیم: "معنی زندگی برای ما این است كه خود و آنچه را كه به آن برمی خوریم به روشنی و شعله آتش مبدل سازیم." مانند میتیا در "برادران كارامازوف" از "كسانی هستیم كه احتیاجی به آلاف الوف ندارند، فقط پاسخی به سوالات خود می خواهند." ما می خواهیم ارزش و دورنمای اشیایی را كه از نظر ما می گذرند دریابیم، و بدین وسیله خود را از طوفان حوادث روزانه بركنار داریم. ما می خواهیم پیش از آنكه دیر شود اشیای كوچك را از بزرگ تشخیص دهیم و آنها را چنانكه در واقع و نفس الامر هستند ببینیم. ثورو می گوید: "برای فیلسوف شدن داشتن افكار باریك و حتی تاسیس مكتب خاص كافی نیست، تنها كافی است كه حكمت را دوست بداریم و بر طبق احكام آن زندگی ساده و مستقل و شرافتمندانه و اطمینان بخش داشته باشیم." اگر ما فقط حكمت را پیدا كنیم می توانیم مطمئن باشیم كه بقیه به دنبال آن خواهند آمد. لیكن چنین اندرز می دهد: "نخست اموری را كه برای روح خوب و صالح است جستجو كن تا چیزهای دیگر بر آن بیفزاید و یا لااقل فقدان آن حس نشود." حقیقت ما را توانگر نمی سازد ولی آزاد بار می آورد.

فلسفه: انكشاف هستی امور بر ما
كلامی از ویتگنشتاین وجود داشت كه اشلیك هم نقل می كرد دایر به اینكه فلسفه نظریه و آموزه نیست، فعالیت و عمل است. حاصل و نتیجه فلسفه مجموعه ای از گزاره های صادق یا كاذب نیست، زیرا علوم باید به اینگونه گزاره ها رسیدگی كنند؛ بلكه صرفاً عمل روشن كردن و تحلیل و در بعضی موارد، برملا كردن مهملات است.جمله ای كه بعضاً بكار می رود اینكه مساله "حل نمی شود، منحل می شود" كه از جمله كارهای فلسفه است. فلاسفه بزرگ همیشه به زبانی حرف زده اند كه افراد عادی از آن سر در آورده اند و بنابراین، جوهر و چكیده آن را دست كم بصورت ساده فهمیده اند. دید و بینش محوری و اساسی فلاسفه بزرگ ساده است. راسل هدف فیلسوف بیان حقیقت است و بنابراین او از نظر حرفه ای در این كار نیست كه به اظهارات ارزشی مبادرت كند، كار او این نیست كه به مردم بگوید چه باید بكنید، چون اینگونه گفته ها ارزشی است و بنابراین به معنای دقیق كلمه، نه به هیچ وجه صادق است و نه كاذب. از طرف دیگر، چون هدف او كشف حقایق امكانی (contingent) و تجربی هم نیست از جهت حرفه ای احكام تركیبی و تجربی هم صادر نمی كند. كار فیلسوف از اساس با كار معلم اخلاق و دانشمند تفاوت دارد. كار حرفه ای او، بر پایه آن دو فرقی كه گفتیم، كشف آنگونه حقایق تحلیلی است كه نسبتهای منطقی بین مفاهیم را آشكار می كنند. فلسفه ذاتاً و عمدتاً عبارت از تحلیل مفاهیم است بعد از اینكه در جهان قرار گرفتید، اولین وظیفه ای كه فلسفه پیدا می كند توصیف است. فیلسوف می خواهد شیوه ها و وجوه مختلف بودن ما را در دنیا بررسی و توصیف كند.حقیقت فلسفه انكشاف چیستی موجود و نحوه وجود آن است و این حقیقت از آن جهت كه تاریخی است در هر دوره ای به نحوی و با نامی ظاهر می شود. تاریخ ترقی انسانیت در طول فرهنگ سازی و مدنیت، همه از بركت تفكر فلسفی بوده است. زیرا راه گوش و چشم و بینی را می توان بست و نشنید و ندید و نبویید اما راه تفكر و فهم را نمی توان بست، زیرا در دست بشر نیست و جریانی درونی و باطنی است. بنابر عقیده افلاطون، وظیفه فلسفه چیزی جز این نیست كه معرفت و دانش معقول را جانشین ایمان سازد و برای اثبات درست بودن قوانین و سرمشق هایی كه مورد اطاعت كوركورانه جامعه است براهین و دلایل معقول پیدا كند. به عبارت دیگر تمام آن قوانین و سرمشق ها را به محك استدلال بزند و از صحتشان در پرتو برهان و نه در پرتو ایمان اطمینان حاصل نماید.

فلسفه و علم
افلاطون و ارسطو حیرت را آغاز فلسفه دانسته اند. آیا در حقیقت فلسفه بی حاصل است؟ چرا باید به فلسفه رسید؟ به نظر می رسد كه علم دائماً در پیشرفت است و حال آنكه فلسفه قلمرو خود را از دست می دهد ولی این امر فقط بدان جهت است كه فلسفه وظیفه ای سنگین و پرحادثه دارد و آن عبارت است از حل مسائلی كه هنوز ابواب آن بر روی روشهای علوم باز نشده است: مانند مسائل خیر و شر، زیبائی و زشتی، جبر و اختیار، و حیات و موت؛ به محض اینكه میدانی از بحث و بررسی معلوماتی دقیق با قواعد صحیح در دسترس می گذارد علم به وجود می آید. هر علمی مانند فلسفه آغاز می شود و مانند فن پایان می پذیرد؛ با فرضیه ها بیرون می آید و با عمل جریان پیدا می كند. فلسفه تعبیر فرضی مجهول است و یا تعبیر فرضی اموری است كه به درستی و چنانكه باید هنوز معلوم نشده است؛ فلسفه نخستین شكافی است كه در حصار حقیقت رخ می دهد. علم سرزمین تسخیر شده ای است كه در ماورای آن مناطق آرامی وجود دارد و در آن معرفت و هنر جهان ناقص و شگفت انگیز ما را می سازند. فلسفه ساكن و متحیر به نظر می رسد، ولی این امر از آن جهت است كه وی ثمرات پیروزی خود را به دختران خود، یعنی علوم، واگذار كرده است، وی راه خود را به سوی مجهولات و سرزمین های كشف نشده ادامه می دهد و در این كار اشتهای ملكوتی سیری ناپذیری دارد .حتی در این راه مخالفت با فلسفه، خود نوعی فلسفه است. علم عبارت است از مشاهده نتایج و تحصیل وسایل؛ فلسفه عبارت است از انتقاد و تنظیم غایات، و چون امروز كثرت وسایل و اسباب و آلات با تعبیر و تركیب ایدئالها و غایات متناسب نیست، زندگی ما به فعالیت پر سر و صدا و جنون آمیز تبدیل شده است و هیچ معنی ندارد. ارزش یك امر بسته به میل ماست، و كمال آن در ربط آن به یك نقشه یا یك كل است. علم بدون فلسفه مجموعه اموری است كه دورنما و ارزش ندارد و نمی تواند ما را از قتل و كشتار حفظ كند و از نومیدی نجات بخشد. علم، دانستن است و فلسفه حكمت و خردمندی است. فلسفه هم بطوری كه می دانیم میدانی وسیع دارد و هر كس قوه تفكر و نیروی استنباط داشته باشد می تواند در مسائل فلسفی چیزهایی بگوید كه قبل از او بفكر دیگران نرسیده است، لذا خواندن حاشیه هائی كه دانشمندان بر كتب فیلسوفان نوشته اند می تواند برای كسانی كه بخواهند از نظریه فیلسوفان مطلع گردند سودمند باشد. كسی نمی تواند فلسفه را از دیگری بیاموزد.فیلسوف شدن راه و رسم معینی ندارد كه بشود فی المثل با برنامه ریزی فیلسوف تربیت كرد.اگر كسی تاكنون یا به میل و اراده خویش و یا به علت اینكه نظام آموزش و پرورش او را به این راه هدایت نكرده، به فلسفه علاقمند نشده باشد، چه دلایلی می توان برای او آورد كه چنین علاقه ای پیدا كند؟