خلاصه الحساب

کتاب شریف خلاصه الحساب تألیف عالم ربانی و مروج علوم آل البیت (ع) مرحوم شیخ محمد بهاء الدین عاملی می باشد که به زبان عربی تألیف یافته است و یکی از مفید ترین و مرغوب ترین کتبی است که در باب علم حساب و ریاضی تألیف یافته است.
این کتاب یکی از عمیق ترین و فشرده ترین کتاب های ریاضی است که شیخ بهایی به رشته تحریر در آورده و شامل یک دوره ریاضیات در سطح متوسط است و حدود سه قرن به عنوان متن آموزشی حوزه های علوم دینی در نجف، اصفهان، مشهد، قم و برخی دیگر از مراکز علمی کشورهای اسلامی مورد استفاده بوده و ده ها شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است.
خلاصه الحساب در عین اختصار و ایجاز حاوی امهات و اصول مسائل ریاضی بوده و می توان گفت که در نوع خود گوی سبقت را از کتب دیگران زمان ربوده است. مصنف ابتدای کتاب در تعریف علم حساب اینچنین می نویسد: «الحساب علم یستعلم منه کیفیه استخراج المجهولات العددیه من معلومات مخصوصه؛ حساب عبارت است از علمی که به واسطه آن چگونگی به دست آوردن مجهولات عددی از معلومات عددی دانسته می شود».
چنانچه از متن و مطالب کتاب بر می آید شیخ بهایی از مسائل ابتدایی علم ریاضی آغاز کرده است و در خاتمه به مسائلی پرداخته است که در زمان وی از مسائل لا ینحلی بوده که امروزه با علم جبر و حساب جدید بسیار آسان می نماید و این نشان از این است که بعضی قواعد جبریه جدید در سابق برای قدما معلوم نبوده است فلذا اکثر این مسائل را با قواعد جبریه جدید تقریبا می توان حل نمود؛ هرچند شیخ توضیحات لازم را که بعد متوجه شده است به صورت "حاشیه" بر کتاب خلاصة الحساب نوشته است.
حاج میرزا عبدالغفار نجم الدوله دانشمند ریاضی دان قرن حاضر، کتابی به عنوان «حل ما لا ینحل» در جواب مسائل لاینحل آخر خلاصه الحساب تألیف کرده است که در تهران به سال 1276 هـ ش چاپ شده است.
«اللباب فی شرح خلاصه الحساب» نوشته سید محمد جواد ذهنی ترجمه و شرحی است بر خلاصه الحساب شیخ بهایی که در آن نویسنده با نظمی بسیار زیبا مسائل کتاب شیخ را شرح و بسط می دهد و از این نویسنده شرحی عربی بر همین کتاب به نام «کشف النقاب» نیز وجود دارد.
مولف فهرست کتابخانه عمومی معارف بیست شرح و حاشیه بر خلاصه الحساب شیخ نام برده است.
به سبب اهمیت این کتاب در سال 1843 میلادی نسلمان خلاصه الحساب شیخ بهایی را به آلمانی و در سال 1846 م اریستید مار همین کتاب را به زبان فرانسه برگردانید.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمدبن عزالدین شیخ حسین جبعی عاملی حارثی همدانی، فقیه، محدث، مفسر ریاضی، حکیم، ادیب، شاعر به زبان فارسی و عربی و جامع علوم عقلیه و نقلیه و در مجموع از دانشمندان بزرگ ایرانی شیعه، که در سال 953 هجری قمری در «بعلبک» جبل عامل، به دنیا آمد. در همان کودکی همراه پدرش به ایران آمد و نزد او عربی، تفسیر و حدیث را یاد گرفت و سپس نزد علمای دیگر در قزوین و دیگر شهرهای ایران، تحصیلاتش را ادامه داد. بعد از طی تمامی مراحل علمی و رسیدن به کمالات، به دستور شاه عباس ریاست علمی مذهبی اصفهان به او واگذار و پس از فوت پدرش "شیخ علی منشار"، لقب "شیخ الاسلامی" از طرف شاه عباس صفوی به او تفویض شد. سال 984 هـ ق، همراه پدرش به حج رفت و در سال 1008 هـ ق، همراه شاه عباس کبیر پیاده به مشهد مقدس سفر کرد. وی سفرهای دیگری به هرات، آذربایجان، دمشق، فلسطین و مصر و عراق نمود. در هر شهری مورد احترام فوق العاده بود و ملاقات هایی با بعضی از اهل کمال و علما و فضلا داشت و گاهی نیز مباحثات علمی و مذهبی با پیشوایان مذاهب دیگر داشت و بالاخره به ایران برگشت و در اصفهان در گذشت. از اساتید او می توان ملاعبدالله یزدی، صاحب حاشیه تهذیب المنطق را نام برد و از شاگردان او، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصدرا شیرازی و مجلسی اول و ملامحمد صالح مازندرانی می باشند. آثار و تألیفات بسیاری داشته و کشکول شیخ بهائی و طومار شیخ بهائی از جمله آنهاست. وفات او، در شوال 1032 هـ ق و مزارش در شهر مقدس مشهد می باشد.

ساختاربندی کتاب:
سر فصل های زیر از جمله مطالبی که در این کتاب بدان پرداخته شده است:
تعریف علم حساب- موضوع علم حساب- تعریف و اقسام حکمت- تعریف عدد- تقسیم عدد- مراتب عدد- ارقام نه گانه عدد قاعده جمع- عمل تضعیف- امتحان جمع- عمل تنصیف- امتحان تضعیف- عمل تفریق- امتحان تفریق- اقسام ضرب- احکام ضرب- ضرب توشیح- ضرب شبکه- تقسیم کسور- قاعده تناسب- اقسام کم- تعریف و اقسام خط- اشکال هندسی - وزن کردن زمین برای اجراء قنات- طریق تحصیل عرض رودها و نهرها- در جبر و مقابله- مقدمات جبر- اقسام معادلات مقارن- شرح معادلات مفرد- خاتمه در مسائل لاینحل.