معجزه قرآن در استنباط بینشهای نو

یکی از اعجاز آمیزترین موضوعات در تاریخ علوم و فلسفه اسلامی استعداد پایان ناپذیر منابع اسلامی، مخصوصا قرآن کریم، برای تحقیق و کشف و استنباط است. اختصاص به مسائل فقهی و حقوقی ندارد، در همه قسمتها چنین است. هر کتاب بشری، هر چند شاهکار باشد، استعداد محدود و پایان‏ پذیری برای تحقیق و مطالعه دارد و کار کردن چند نفر متخصص کافی است که‏ تمام نکات آن را روشن نماید، اما قرآن در طول چهارده قرن با آنکه همیشه‏ صدها متخصص روی آن کار می‏کرده ‏اند، نشان داده است که از نظر تحقیق و اجتهاد، استعداد پایان ناپذیری دارد.
قرآن از این نظر مانند طبیعت است که هر چه بینشها وسیع‏تر و عمیقتر می‏گردد و تحقیقات و مطالعات بیشتر انجام‏ می‏گیرد راز جدیدتری به دست می‏ آید. یک مطالعه دقیق درباره مسائل مربوط به مبدأ و معاد، حقوق، فقه، اخلاق، قصص تاریخی و طبیعیات که در قرآن‏ آمده است با مقایسه با بینش هایی که در طول چهارده قرن پدید آمده‏ و کهنه شده تا به امروز رسیده است، حقیقت را روشن می‏کند. بینشها هر چه پیشتر رفته و وسیع‏تر و عمیقتر گشته خود را با قرآن‏ متجانس تر یافته است، و حقا کتابی آسمانی که در عین حال معجزه باقیه‏ آورنده خویش است باید چنین باشد. بزرگترین دشمن قرآن جمود و توقف بر بینش مخصوص یک زمان و یک دوره‏ معین است، همچنانکه بزرگترین مانع شناخت طبیعت این بود که علما فکر می‏کردند شناخت طبیعت همان است که در گذشته به وسیله افرادی از قبیل‏ ارسطو و افلاطون و غیر هم صورت گرفته است.
اینکه قرآن کریم، و حتی کلمات جامعه خود رسول اکرم، استعداد کاوش و تحقیق پایان ناپذیری دارند و نباید نظرها محدود شود، از اول مورد توجه‏ پیشوای بزرگ اسلام بوده است و آن را به یاران خود گوشزد می‏فرموده است. رسول اکرم مکرر در کلمات خویش به این نکته اشاره فرموده است که قرآن‏ را به بینش مخصوص یک عصر و زمان محدود نکنید. فرمود: «ظاهره انیق و باطنه عمیق، له تخوم و علی تخومه تخوم لاتحصی‏ عجائبه و لا تبلی غرائبه؛ ظاهر قرآن زیبا و باطن آن ژرفاست، آن را حد و نهایتی است و فوق‏ آن حد و نهایتی دیگر است، شگفتیهای آن پایان نمی‏یابد و تازه ‏های آن کهنه نمی‏گردد» (اصول کافی، ج 2، ص 599).
از امام صادق (ع) پرسش شد: «ما بال القرآن لایزید بالنشر و الدراسه الا غضاضه؟ قال (ع) لانه لم ینزل لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس، و لذالک ففی کل زمان‏ جدید و عند کل ناس غض؛ چه رمزی در کار است که قرآن هر چه بیشتر در میان مردم پخش و قرائت می‏گردد و هر چه بیشتر در آن بحث و فحص می‏شود جز بر طراوت و تازگی‏ اش افزوده نمی‏گردد؟ امام جواب داد: این بدان جهت است که قرآن برای یک زمان و عصر معین و برای یک‏ مردم خاصی نازل نشده است، قرآن برای همه زمانها و همه مردمهاست. از این جهت در هر زمانی نو است و برای همه مردمان تازه است» (عیون اخبار الرضا، چاپ سنگی، ص 239).
رسول اکرم آنگاه که تاکید می‏کرد سخنانش را دقیقا ضبط کنند و به طبقات‏ بعد ابلاغ نمایند: «نضر الله عبدا سمع مقالتی فوعاها و بلغها من لم یسمعها، فرب‏ حامل فقه غیر فقیه و رب حامل فقه الی من هو افقه منه؛ خدای خرم سازد چهره آن بنده ای را که سخن مرا بشنود و ضبط کند و برساند به کسانی که آنها از من نشنیده اند، ممکن است آن‏ که از من می‏شنود بینشی نداشته باشد و صرفا رابطه و منتقل کننده باشد به‏ یک صاحب بینش، و هم ممکن است از بینش بهره ‏مند باشد ولی آن کس که‏ برای او نقل و روایت می‏شود بینش بیشتر و عمیق‏تر داشته باشد» (اصول کافی‏، ج 1، ص 403). تاریخ نشان داده است که اعصار بعدی، فهم و بینش بیشتری در درک‏ معانی و مفاهیم گفته‏ های آن حضرت نشان دادند.