دیدگاههای مختلف در مورد جمع آوری آیات قرآن

جمع و تالیف قرآن به شکل کنونى، در یک زمان صورت نگرفته، بلکه به مرور زمان و به دست افراد و گروه‏هاى مختلف انجام شده است. ترتیب، نظم و عدد آیات‏ در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفى است و باید آن را تعبدا پذیرفت، و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد. هر سوره با فرود آمدن‏ «بسم الله الرحمان الرحیم‏» آغاز مى‏ شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت مى‏ گردید، تا موقعى که‏ «بسم الله... » دیگرى نازل مى‏ شد و سوره دیگرى آغاز مى ‏گردید. این نظم طبیعى آیات بود. گاهى اتفاق مى ‏افتاد پیامبر اکرم (ص) با اشاره‏ جبرئیل، دستور مى ‏داد تا آیه ‏اى بر خلاف نظم طبیعى در سوره دیگرى قرار داده شود، مانند آیه «و اتقوا یوما ترجعون فیه الى الله ثم توفى کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون‏» (بقره/ 281) که گفته‏ اند از آخرین آیات نازل شده است، پیامبر (ص) دستور فرمود آن را بین آیات ربا و آیه دین، در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند. بنابراین ثبت آیات در سوره ‏ها، چه با نظم طبیعى یا نظم دستورى، توقیفى است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروى نمود. ولى درباره نظم و ترتیب سوره‏ ها میان اهل نظر اختلاف است. سید مرتضى‏ علم الهدى و بسیارى از محققین و از معاصرین آیت الله خویى بر آنند که قرآن‏ هم چنان که هست، در زمان حیات پیامبر (ص) شکل گرفته است، زیرا جماعتى قرآن را در آن عهد حافظ بوده ‏اند و بسیار بعید مى‏ نماید که مساله‏ اى با این اهمیت را پیامبر اکرم (ص) رها کرده باشد تا پس از وى نظم و ترتیب داده شود. این نظر قابل قبول نیست، زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد، دلیل‏ نمى‏ شود که میان سوره‏ ها ترتیبى وجود داشته است و اگر کسى هر آن چه از قرآن که‏ تا آن روز نازل شده، حفظ و ضبط کرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بود. بنابراین لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلى آن نیست. اما اهمیت این مساله چندان‏ روشن نیست، زیرا آن چه مهم است تکمیل سوره ‏ها و مستقل بودن هر سوره از سوره دیگر است تا آیه ‏هاى هر سوره با آیه‏ هاى سوره‏ هاى دیگر اشتباه نشود. این‏ مهم در عهد پیامبر (ص) صورت گرفت. اما ترتیب بین سوره ‏ها تا هنگام پایان یافتن‏ نزول قرآن امکان نداشت، زیرا پیامبر اکرم (ص) تا در حال حیات بود هر لحظه‏ احتمال نزول سوره‏ ها و آیه ‏هایى مى‏ رفت. بنابراین طبیعى است که پس از یاس از نزول قرآن، که به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود، سوره‏ هاى قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود. بر این اساس، بیش‏تر محققین و تاریخ نویسان بر آنند که جمع و ترتیب سوره‏ ها پس از وفات پیامبر (ص) براى نخستین بار بر دست على امیر مؤمنان (ع) سپس ‏زید بن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت. و در مجموع شاید بتوان گفت که‏ عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر (ص) از امور مسلم تاریخ ‏است. على (ع) نخستین کسى بود که پس از وفات پیامبر (ص) به جمع قرآن مشغول‏ گردید. بر حسب روایات، مدت شش ماه در منزل نشست و این کار را به انجام ‏رساند. ابن ندیم گوید: «اولین مصحفى که گرد آورى شد، مصحف على بود و این‏ مصحف نزد آل جعفر بود». سپس مى‏ گوید: «مصحفى را دیدم نزد ابوعلى حمزه ‏حسنى که با خط على بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن على ‏آن را به میراث گرفته بودند». محمد بن سیرین از عکرمه نقل مى‏ کند: «در ابتداى‏ خلافت ابوبکر، على در خانه نشست و قرآن را جمع آورى کرد». گوید: «از عکرمه پرسیدم: آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟ آیا رعایت ترتیب نزول درآن شده بود؟ گفت: اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند على قرآن را گرد آورند، نخواهند توانست‏». ابن سیرین مى‏ گوید: «هر چه دنبال کردم تا بر آن مصحف دست‏یابم، می سورم نگردید». ابن جزى کلبى گوید: «اگر مصحف على یافت مى‏ شد، هر آینه در آن علم فراوان یافت مى‏ گردید».

نظریات مختلف در مورد تدوین قرآن
قرآن، کلام الاهى است که در طول 23 سال به تدریج نازل شده و ترتیب نزول آیات قرآن به نحوى که الان به چشم مى ‏خورد نبوده است، چنان که نخستین آیات نازل شده «اقرا باسم ربک الذى خلق‏» بوده است نه سوره حمد. سؤال این است که جمع آورى قرآن به صورت کنونى، به دستور چه کسى و در چه زمانى و چگونه انجام گرفت؟ درباره زمان جمع آورى و تدوین قرآن میان محققان علوم قرآنى سه دیدگاه به چشم مى‏ خورد: دیدگاه اول: تدوین قرآن به بعد از رحلت رسول الله (ص) بر مى‏ گردد. دلیل‏ هاى پیروان این دیدگاه چنین است:
الف) امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگى نزول وحى وجود نداشت.
ب) روایاتى هم این نظر را تایید مى‏ کند. مثل: رسول الله (ص) در حالى رحلت کرد که قرآن در چیزى نگاشته نشده بود.

دیدگاه دوم: تدوین قرآن به همین صورت فعلى (ترتیب آیه‏ ها و سوره‏ ها)، در عهد رسول الله (ص) انجام گرفته است. این گروه نیز براى مدعاى خود ادله ذیل را اقامه مى ‏کنند:
الف) مصونیت قرآن از خطر تحریف بدون تدوین در زمان آن حضرت امکان‏پذیر نیست، چون غیر از حضرت کسى به طول کامل از خصوصیات قرآن آگاهى ندارد.
ب) تحدى از جانب قرآن، اقتضا مى‏ کند آیه‏ ها و سوره ‏ها تنظیم و به شکل خاصى درآیند.
ج) روایاتى چنان دلالت دارد که عده ‏اى در زمان رسول الله (ص) مشغول این کار بودند. از شعبى نقل شده است که: شش نفر از انصار، قرآن را در عهده رسول الله (ص) جمع کردند: ابى بن کعب، زیدبن ثابت، معاذبن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید، و ابوزید.

دیدگاه سوم: معتقد است که براى قرآن سه مرحله جمع‏ آورى شکل گرفته است:
مرحله اول: نظم و چینش آیه‏ ها در کنار یکدیگر که شکل‏ گیرى را در پى دارد. این کار در زمان پیامبر (ص) صورت گرفت. مرحله دوم: جمع کردن مصحف‏ هاى پراکنده در یک جا و تهیه جلد براى آن‏ها که در زمان ابوبکر انجام شد. مرحله سوم: جمع آورى تمام قرآن‏ هاى نویسندگان وحى براى نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن. این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت. طرفداران دیدگاه سوم براى مدعاى خود ادله ‏اى ذکر کرده ‏اند که در کتاب مربوط به علوم قرآنى به تفصیل آمده است. امامان (ع) قرآن موجود را تایید و تلاوت آن را سفارش کردند. علامه طباطبائى در این باره مى ‏فرماید: «حضرت على (ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آورى کرده و به جماعت نشان داده و مورد پذیرش واقع نشده بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم او را شرکت نداده بودند، با این حال هیچ گونه مخالفتى و مقاومتى از خود نشان نداد و مصحف دایر را پذیرفت و تا زنده بود حتى در زمان خلافت‏ خود از مخالفت دم نزد. هم چنین ائمه و اهل بیت (ع) که جانشینان و فرزندان آن حضرتند، هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتى به خواص خود، حرفى نزده‏ اند، بلکه پیوسته در بیانات خود استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کرده‏ اند که از قرائات مردم پیروى کنند...».