راههای تاثیر انتقاد و موعظه

پیروان اسلام در زمینه انتقادهای اخلاقی دگردوست و خیرخواهند، در جائی که می دانند  تذکراتشان مفید و ثمربخش است و می توانند عیوب دگران را برطرف سازند از وظیفه شانه خالی نمی کنند، با مشکلات انتقاد می سازند، و به برادران خود خیانت نمی نمایند. انتقاد به منزله کلاس سیاری است که مردم را تربیت می کند، خوب و بدها را به افراد  می آموزد، و موجبات رشد مادی و معنوی آنان را فراهم می آورد. برای آنکه تذکرات اخلاقی در جامعه مسلمین پایدار بماند و مردم همواره از فوائد آن برخوردار باشند اولیاء گرامی اسلام سه نکته اساسی را که از نظر روانی بسیار مفید است توصیه کرده اند. رعایت این نکات، ناراحتی های انتقاد را کاهش می دهد، تذکرات اصلاحی را قابل تحمل می کند، افراد را از دفاع و مقاومت باز می دارد، و به مقدار قابل ملاحظه ای عوارض نامطلوب انتقاد را از میان می برد.

اول – سفارش کرده اند که مردم خواهان تذکر و موعظه، انتقاد را که وسیله شناخت عیوب و نقائص آنان است با گشاده روئی بپذیرند، نه تنها از منتقد خود رنجیده خاطر نشوند و کینه اش را را در دل نگیرند بلکه او را بیش از سایر دوستان عزیز و گرامی  بدارند، سخنانش را با گوش جان بشنوند، و تذکرات اصلاحی وی را عملا به کار بندند. علی علیه السلام فرموده است: «البته باید گزیده ترین افراد، نزد تو کسی باشد که غیبت را به تو اهدا کند و در پیروزی بر نفس سرکش یاریت نماید.» و نیز فرموده است: «مهربانترین افراد نسبت به تو کسی است که در خیر و صلاحت بیش از دگران تو را یاری می دهد و در امر دینت با خلوص زیادتری به تو نصیحت می کند.» امام باقر علیه السلام فرموده: «ای صالح از پی کسی برو که تو را می گریاند، عیبت را تذکر می دهد،  خیر و مصلحتت را می گوید، و دلش به تو علاقمند است، و پیرو آن کس مباش که به ظاهر  تو را می خنداند و به گفته های خود شادت می کند، با آنکه در باطن نسبت به تو ناخالص و غیرصمیمی است و عن قریب بر خدا  وارد می شوید و از واقعیت ها آگاه می گردید.»

دوم- به انتقاد کنندگان خاطرنشان ساخته اند که عیوب و نقائص برادران خود را به طور خصوصی تذکر دهند، عزت و آبروی  اشخاص را رعایت نمایند، با حضور دگران از نصیحتشان خودداری کنند، و موجبات شرمندگی و خجلت آنان را فراهم نیاورند. علی علیه السلام فرموده: «نصیحت گوئیت در ملا عام، سرکوب کردن حیثیت و شخصیت کسی است که اندرزش می دهی.» امام حسن عسکری علیه السلام فرموده: «کسی که برادر خود را در پنهان موعظه می کند او را زیبا می سازد و کسی که آشکار را به وی اندرز می گوید باعث زشتی او می شود.» روش رسول اکرم (ص) این بود که وقتی به آن حضرت خبر می رسید که فلانی گناه آلود و ناروا سخن می گوید در مقام انتقاد با حضور مردم از آن شخص نام نمی برد، به آبروی او لطمه نمی زد و نمی فرمود چرا فلانی چنین می گوید بلکه می فرمود چرا کسانی چنین می گویند. کسی را آشکارا نصیحت گفتن، خطای او را در حضور دگران تذکر دادن، اشتباهش را به رخش کشیدن، مقابل این و آن وی را تخطئه کردن و علنی از لغزشش انتقاد نمودن، در واقع  شکستن ارزش و شخصیت او است. این تذکر موهن و دردناک نه تنها اثر مفید نمی گذارد بلکه باعث دشمنی و عداوت می شود، حس انتقام جوئی را تحریک می کند، و آثار زیان بخش به بار می آورد.

سوم- اولیاء دین به مسلمین توصیه کرده اند که در انتقادها و تذکرات خوی رعایت ادب و احترام را بنمایند، با مردم به نرمی و ملائمت سخن بگویند، و گفته های خود را با مدارا و محبت ادا کنند. رسول اکرم (ص) در مورد انتقادهای قانونی ضمن حدیثی وظائف امر به معروف را شرح داده و از آن جمله فرموده است: «به مردم خالصانه اندرز گویید، نسبت به آنان ملائم و مهربان باشید و با سخنان لطیف و دلنشین دعوتشان نمایید، به علاوه از تفاوت اخلاق آنها آگاه باشید تا بتوانید هر گروهی را در جای خود مستقر سازید و با هر فردی به تناسب اخلاقش  برخورد نمایید.» در انتقادهای اخلاقی نیز باید به زبان دوستانه و با رعایت ادب سخن گفت. تذکری که آمیخته به نرمی و مدارا باشد اغلب نتیجه مثبت می دهد، در شنونده اثر مفید می گذارد، او را به رفع نقائص و عیوبش وا می دارد، و منتقد، به هدف اصلاحی و تربیتی خویش نائل می گردد. امام صادق علیه السلام فرموده است: «کسی که با دگران، به رفق و مدارا عمل می کند و در رفتار و گفتارش نرم خو و ملائم است به خواسته ای که از مردم دارد دست می یابد.» حسن برخورد و نرمی اخلاق نه تنها در مورد انتقاد ثمربخش و مفید است بلکه در سایر شئون زندگی نیز نتایج  مطلوب به بار می آورد. ملایمت اخلاقی و مدارای با مردم، به زندگی جمال و زیبائی می بخشد، افراد را به هم نزدیک می کند، محیط تکریم و احترام بوجود می آورد، و جامعه را از زندگی گوارا برخوردار می سازد. برعکس تندخوئی و خشونت، چهره حیات را زشت و نامطبوع می کند، باعث بدبینی و پراکندگی می شود، افراد را به اهانت یکدیگر وا می دارد، و زندگی را تلخ و ناگوار می سازد. یکی از علل  پیروزی و محبوبیت رسول اکرم(ص) رفتار و گفتار  پر مهر آن حضرت در طول ایام رسالتش بود. پیشوای گرامی اسلام با اخلاق نرم و ملائمی که داشت توانست مردم  را گرد خود جمع کند، در اعماق جانشان نفوذ نماید، اوامر الهی را به آنان  برساند،  و از تربیت اسلام برخوردارشان سازد، و در قرآن شریف به این نکته  اشاره شده است. "فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لا نفضوا من حولک" ( سوره آل عمران / آیه 159)، «در پرتو رحمت و عنایت باریتعالی است که تو با مسلمانان به نرمی و ملائمت رفتار می کنی، اگر کلامت خشن و دلت سخت می بود مردم از گردت پراکنده می شدند.»

خلاصه آنکه سومین توصیه اولیاء دین در زمینه نقد و بررسی، ملایمت و مدارا است. کسی که می خواهد انتقاد کند و دیگری را به نقصی که دارد متوجه نماید اگر به نرمی سخن بگوید و تذکرش آمیخته به مهر و عطوفت باشد ممکن است در وی اثر خوب بگذارد، سخن منتقد را بپذیرد، و حتی به نقصی که دارد اعتراف نماید، برعکس اگر به تندی و خشونت انتقاد کند با واکنش تند مواجه می شود، شخص مورد انتقاد در مقابل منتقد  می ایستد، مقاومت به خرج می دهد، و از کار خود دفاع می نماید.