معرفی مهم ترین وکلای ائمه (ع) تا عصر غیبت صغری
در بررسی منابع اولیه رجالی، روایی و تاریخی به اسامی تعداد زیادی از وکلای ائمه علیهم السلام برمی خوریم که در حقیقت همان اعضای «سازمان وکالت» بوده اند. گرچه نمی توان ادعا کرد که اسامی تمامی وکلای ائمه علیهم السلام در کتب تاریخی و رجالی و در منابع روایی ثبت است، ولی با جستجوی نسبتا کامل در این منابع، به اسامی بسیاری از آنان برخورد نمودیم که توانست راهگشای شناخت بیشتر این سازمان و ویژگی های آن شود. بررسی تفصیلی شخصیت همه این وکلا فراتر از گنجایش این نوشتار است. از این رو، به بیان فهرست و شرح اجمالی چهره های برجسته آنان می پردازیم.
1- عبدالرحمن بن الحجاج
«شیخ طوسی»، «عبدالرحمن بن الحجاج» را جزء وکلای ممدوح امام صادق علیه السلام برشمرده است. او همچنین وکالت امام کاظم علیه السلام و مقام «سروکیلی» در «عراق» را بر عهده داشته است. امام صادق علیه السلام به وی می فرمود: «یا عبدالرحمن! کلم اهل مدینه فانی أحب أن یری فی رجال الشیعه مثلک»؛ یعنی «ای عبدالرحمن! با اهل مدینه به سخن بنشین، من دوست دارم در میان مردان شیعه همچون تو، دیده شود.» این امر نشانگر مقام علمی و نزدیکی او به امام علیه السلام است. وی همچنین نزد امام کاظم علیه السلام دارای منزلتی عظیم بوده است. آن حضرت در وصف او فرمود: «انه لثقیل علی الفواد» که به فرموده مرحوم «آیت الله خوئی»، به این معنا است: «او در قلب من دارای مکانت و عظمت است.»
2- محمد بن سنان
در بعضی منابع از او به عنوان «باب» امام صادق علیه السلام یادشده است. «شیخ طوسی»، وی را جزء وکلای ممدوح و مورد ستایش نزد ائمه علیهم السلام و کسانی که تغییر و تبدیلی در تعالیم اهل بیت علیهم السلام و دین خدا وارد نکردند و خیانتی ننمودند و در صراط ائمه علیهم السلام باقی ماندند تا به دیار باقی شتافتند، ذکر نموده است. وی چهار یا پنج نفر از امامان معصوم علیهم السلام را درک کرده و شخص جلیل القدری بوده است.
3- معلی بن خنیس
بنا به گفته «شیخ طوسی»، او نیز جزء وکلای امام صادق علیه السلام بوده، و علاوه بر وکالت، انجام امور شخصی آن حضرت را نیز بر عهده داشته است. وی وکیل آن حضرت، در «مدینه» بوده و احتمالا به بعضی نقاط دیگر نیز برای ایجاد ارتباط با شیعیان سفر می کرده است. «معلی» دست آخر توسط حاکمیت عباسی دستگیر و به شهادت رسید. لو رفتن او احتمالا به علت راز دار نبودن او است، چنان که از روایاتی مشخص می شود، و قاتل وی، یعنی «داود بن علی»، بر اثر نفرین امام صادق علیه السلام در همان شب به هلاکت رسید.
4- نصربن قابوس لخمی
«شیخ طوسی» درباره او گفته است: «او 20 سال وکیل امام صادق علیه السلام بود در حالی که وکالتش بر دیگران معلوم نبود، و فردی خیر و فاضل بود.» از این جمله، شدت تقیه و پنهان کاری «نصربن قابوس لخمی» قابل استفاده است. «شیخ مفید»، او را از خواص اصحاب امام کاظم علیه السلام بر شمرده و احتمال وکالت او برای امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام نیز وجود دارد.
5- مفضل بن عمر جعفی
او به نمایندگی از سوی امام صادق علیه السلام به کارهای شیعیان رسیدگی می کرده و در منازعات مالی آنان، به وکالت از آن حضرت، اموالی را پرداخت می نموده است. همینطور وکیل ارشد، و مباشر امور امام کاظم علیه السلام در «مدینه» بوده است. گاه، امام کاظم علیه السلام شخصا پرداخت های مالی شیعیان را نمی پذیرفت و آنها را به «مفضل بن عمر» ارجاع می نمود، که به نظر می رسد به خاطر جهات امنیتی بوده است. برخی منابع کهن، او را باب امام صادق علیه السلام و برخی، امام کاظم علیه السلام برشمرده اند که نشانگر جلالت قدر او است.
6- علی بن یقطین
«علی بن یقطین»، وکیل امام کاظم علیه السلام در «بغداد»، و عامل نفوذی حضرت به دستگاه عباسی بوده است. شرح حال او در منابع تاریخی و رجالی به تفصیل آمده است. وی برای ارسال نامه ها و اموال و وجوه شرعی «عراق»، به «مدینه»، گاه از وکلای مبرزی که رابط بین «عراق» و «مدینه» بودند مانند: «عبدالرحمن بن الحجاج»، و گاه نیز از پیک ها و مأمورانی که مورد اطمینان بودند استفاده می کرد.
7- عبدالله بن جندب
او وکیل ارشد امام کاظم و امام رضا علیه السلام در ناحیه «اهواز» بود. تعبیر «شیخ طوسی» در مورد او چنین است: «کان عابدا رفیع المنزله». امام کاظم علیه السلام در وصف وی فرمود: «ان عبدالله بن جندب لمن المخبتین». پس از رحلت او، «علی بن مهزیار اهوازی» جانشین او شد.
8- ابراهیم بن سلام نیشابوری
او وکیل امام رضا علیه السلام، و احتمالا وکیل امام کاظم علیه السلام نیز بوده است.
9- علی بن ابی حمزه بطائنی
هر4 نفر، وکلای امام رضا علیه السلام و از سران «واقفیه» بوده اند. پس از شهادت امام کاظم علیه السلام، اینان با انکار رحلت آن حضرت و ادعای «مهدی» بودنش، اموالی که شیعیان به عنوان وکلای حضرت به آنان داده بودند تا به امام علیه السلام تحویل دهند را تصرف کرده و به جانشین امام کاظم علیه السلام یعنی امام رضا علیه السلام، تحویل ندادند، و لذا مطرود امام و جامعه شیعی واقع شدند.
13- صفوان بن یحیی
به تصریح «نجاشی»، او کوفی الاصل، ثقه و دارای جایگاه شریفی نزد امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام بوده، و وکالت امام رضا و امام جواد علیهما السلام در «کوفه» را بر عهده داشته است.
14- عبدالعزیزبن المهتدی
او وکیل امام رضا و امام جواد علیهما السلام در «قم» بوده است. «فضل بن شاذان» در حق وی می گوید: «او بهترین قمی است که دیده ام.»
15- علی بن مهزیار اهوازی
«علی بن مهزیار» فردی جلیل القدر و وکیل ارشد در ناحیه «اهواز» از سوی امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام بوده است. قبلا گذشت که او پس از درگذشت «عبدالله بن جندب»، وکیل ارشد امام کاظم و امام رضا علیهم السلام در «اهواز»، به عنوان جانشین وی به کار مشغول شد، و طبق قرائنی ناظر بر کار منطقه «بصره» نیز بوده است.
16-فضل بن سنان
او از اهالی «نیشابور» و به تصریح «شیخ طوسی» در رجالش، وکیل امام رضا علیه السلام بوده است.
17- هشام بن ابراهیم عباسی
«هشام» وکیل ارشد امام رضا علیه السلام در « مدینه» بود و معمولا امور دفتر وکالت در مدینه، توسط او انجام می گرفت. وی پس از انتقال حضرت به «طوس»، راه خیانت در پیش گرفت و به جاسوس دستگاه «مأمون» در خانه امام علیه السلام تبدیل شد.
18- ابوعمرو الحذاء
طبق روایت کلینی، او وکیل امام جواد علیه السلام در محل «باب کلتا» در «بصره» بوده است.
19- زکریا بن آدم قمی
او شخصیتی بسیار والامقام، و دارای جایگاه بلندی در پیشگاه معصومین علیهم السلام بوده است، گرچه بنا به روایت «شیخ طوسی»، وی از اصحاب امام صادق و ائمه بعدی تا امام جواد علیهم السلام بوده، ولی تصریح به وکالت او برای همه این امامان بزرگوار نشده است. وکالت او برای امام جواد علیه السلام آشکار است، گرچه وکالت وی، با توجه به جلالت قدرش، برای امامان قبلی، به خصوص امام رضا علیه السلام نیز خالی از قوت نیست. آرامگاه او در شهر «قم» و مورد زیارت دوستداران اهل بیت علیهم السلام و اصحاب گرانقدر آنان است.
20- ابراهیم بن محمد همدانی
او وکیل ارشد امام جواد علیه السلام و دو امام عسکری علیهما السلام در «همدان» بوده است. در یک مورد آن حضرت مقداری دینار و لباس برای او فرستاده است که هم می تواند دلیل بر تأمین مالی وکلا ازجانب ائمه علیهم السلام باشد، و هم دلیل بر جایگاه والای او نزد آن حضرت. فرزند و نوادگان او نیز یکی پس از دیگری تا برهه ای از عصر «غیبت صغری» در «همدان» وکیل بوده اند.
21- محمد بن الفرج
او وکیل ارشد امام جواد علیه السلام بوده است و آن جناب وصایت امام هادی علیه السلام را به «محمدبن الفرج» اطلاع داد. پس از شهادت آن حضرت، سران شیعه در منزل او جمع و نسبت به امامت امام هادی علیه السلام به بحث نشستند.
22- ایوب بن نوح
از او به عنوان وکیل امام هادی و امام عسکری علیهماالسلام در «کوفه» نام برده شده است و دارای منزلتی عظیم نزد آن دو بزرگوار بوده است. او فردی «کثیرالعباده» و با «ورع» بسیار، در نقل روایات مورد اطمینان بود. پدرش، «نوح بن دراج»، قاضی «کوفه» بوده است. وی بر اثر تعقیب «متوکل» مجبور به خروج از «کوفه» شد و حضرت فرد دیگری را به عنوان سر وکیل آن شهر منصوب نمود.
23- علی بن جعفر همانی
او وکیل مبرز امام هادی علیه السلام در «سامرا» و مورد وثوق آن امام علیه السلام بوده است. وی بر اثر سعایت از او نزد «متوکل»، دستگیر و به جرم رافضی بودن و وکالت برای امام هادی علیه السلام محبوس شد و با دعای حضرت، اسباب رهایی وی فراهم آمد و به سمت مکه هجرت کرده و مقیم آنجا شد. در درگیری وی با «فارس بن حاتم قزوینی»، وکیل منحرف شده امام هادی علیه السلام، آن حضرت، جانب «علی بن جعفر» را گرفته و «فارس» را طرد نمود.
24-فارس بن حاتم قزوینی
وکیل معروف و صاحب نام امام هادی علیه السلام در «سامرا» بود که به علت فساد و خیانت، مورد لعن ، عزل و طرد آن امام علیه السلام قرار گرفت و به دست یکی از پیروان آن حضرت به نام «جنید» به قتل رسید.
25- علی بن الحسین بن عبدربه
او وکیل ارشد امام هادی علیه السلام در «مداین»، و «قرای سواد» بوده است.
26-ابوعلی بن راشد
«ابوعلی» بعد از «علی بن الحسین بن عبدربه»، توسط امام هادی علیه السلام به عنوان وکیل ارشد در نواحی «بغداد»، «مدائن» و «قرای سواد»، به جانشینی او انتخاب شد. او یکی از کسانی بود که از سوی «متوکل»، به خاطر وکالت، مورد سوء ظن واقع و به شهادت رسید. امام هادی علیه السلام در نامه ای در وصف او فرمود: «انه عاش سعیدا ومات شهیدا» یعنی «او با سعادت زیست و با شهادت از دنیا رحلت نمود.»
27- ابراهیم بن مهزیار
او برادر «علی بن مهزیار»، و وکیل امام عسکری علیهم السلام در «اهواز»، و به گفته «طبرسی» در «اعلام الوری»، از ابواب معروف در عصر غیبت بوده است. پس از درگذشت او، فرزندش «محمد»، اموال متعلق به «ناحیه مقدسه» را به «بغداد» آورد و پس از تحویل آنها، به جانشینی پدر منصوب شد.
28-عثمان بن سعید عمری
«عثمان بن سعید» از عصر امام هادی علیه السلام به عنوان وکیل ارشد آن امام علیه السلام و سپس باب و وکیل ارشد امام عسکری علیه السلام و در چند سال اول «غیبت صغری» به عنوان اولین سفیر و باب «ناحیه مقدسه» مشغول فعالیت بوده است. او از سن 11 سالگی وارد منزل امام هادی علیه السلام، و به عنوان خادم مشغول کار شد. در جلالت قدر او جای هیچگونه تریدی نیست و این امر بارها از سوی امامان هادی، عسکری و حضرت حجت علیهم السلام مورد تأکید قرار گرفته است.
29- احمد بن اسحاق قمی
او فردی بسیار جلیل القدر و وکیل امام عسکری علیه السلام و «ناحیه مقدسه» در امور اوقاف «قم» بوده است. کتاب هائی رجالی از وی به بزرگی یادکرده و فضائل او را برشمرده اند. «احمد بن اسحاق» در دوره سفیر اول و دوم به «بغداد» منتقل، و به عنوان یکی از مهمترین دستیاران آنان به فعالیت مشغول شد، و در راه بازگشت از حج در «حلوان» در گذشت.
30- محمدبن احمدبن جعفر القمی العطار القطان
«شیخ طوسی»، او را جزء اصحاب امام عسکری علیه السلام برشمرده و تصریح به وکالت او نموده است. «ابوحامد مراغی» در جلالت وی گفته است: او در نهایت قرب و نزدیکی به ناحیه مقدسه است. وی نیز به عنوان یکی از دستیاران اصلی سفیر اول و دوم، در «بغداد» مشغول فعالیت بود؛ و بنا به بعضی نقل ها، کار ارتباط و نظارت بر وکلای نواحی شرقی ایران را در دست داشته است.
31- ابراهیم بن عبده النیشابوری
او وکیل ارشد امام عسکری علیه السلام در «نیشابور» و مناطق اطراف آن بوده است. امام علیه السلام طی نامه ای مفصل به بعضی از سران شیعه در «نیشابور»، نصب وی به وکالت این نطقه را اعلام فرمود.
32- ایوب بن الناب
«ایوب» نیز وکیل ارسالی امام عسکری علیه السلام به «نیشابور» بوده است که احتمالا قبل از «ابراهیم بن عبده» به این ناحیه اعزام شده است. علاوه بر افراد یاد شده، نام تعداد دیگری از وکلای ائمه علیهم السلام در منابع آمده که برای رعایت اختصار به همین میزان اکتفا می شود.
منابع :
پورسید آقایی، جباری، عاشوری و حکیم- تاریخ عصر غیبت– از صفحه 214 تا 222