نغمه های زرتشت نیچه

آشنایی با زرتشت در ارتفاعات آلپ

نیچه نتوانست عزلت کافی به دست آورد: «زندگی با مردم دشوار است، برای آنکه سکوت مشکل است.» از ایتالیا به ارتفاعات آلپ رفت و در انگادین علیا در زیلس ماریا سکونت گزید. دیگر زن یا مردی را دوست نداشت و در آرزوی آن بود که انسان قدمی فراتر نهد. در سکوت و عزلت این ارتفاعات بود که بزرگترین کتابش به وی الهام شد. پس آنگاه «روح او طغیان کرد و لبریز شد.» او آموزگار جدید پیدا کرده بود یعنی زرتشت؛ یک مرد برتر نوین، و یک دین نو، یعنی دور ابدی. اکنون می بایست بخواند، حرارت ذوق و الهام او فلسفه را تا حد شعر بالا برده بود. «من می توانم نغمه ای بخوانم و «می خواهم» آن را بخوانم؛ گرچه در خانه خالی تنها هستم باید آن را برای شنیدن خود بخوانم.» (چقدر در این جمله تنهایی و بی کسی مندرج است!) «ای ستاره بزرگ اگر کسانی که تو برای آنها می تابی وجود نداشته باشند، پس خوشبختی تو چه خواهد بود؟ ببینید! من از عقل و حکمت خویش خسته شده ام، مانند زنبوری که عسل بسیار زیاد جمع کرده باشد، من به دستهایی نیازمندم که برای گرفتن آن دراز شده باشند.» بدین سان «چنین گفت زرتشت» (1883) نوشته شد و «در ساعت مقدسی که ریشارد واگنر در ونیز جان داد.» آن را تمام کرد. این کتاب پاسخی عالی به «پارزیفال» بود ولی مصنف «پارزیفال» مرده بود.

شاهکار و کتاب یگانه

این کتاب شاهکار اوست و خود نیز از آن باخبر بود. بعدها درباره آن نوشت، «این کتاب یگانه است.» «بگذار تا از شاعران به یک لحن یاد نکنیم. شاید تا کنون چیزی به این توانایی بی مانند به وجود نیامده است.... اگر جوهر و نیکی تمام ارواح بزرگ با هم جمع شوند، نخواهی توانست نغمه ای از گفتارهای زرتشت را به وجود آورند.» کمی مبالغه آمیز است، ولی مسلما این کتاب از کتب بزرگ قرن نوزدهم است. با این همه نیچه در طبع آن رنج فراوان دید؛ جزء نخستین به تأخیر افتاد زیرا 500000 نسخه «سرود ملی» برای چاپ سفارش داده شده بود و پس از آن سیلی از هجونامه های ضد سامی برای چاپ سفارش شد؛ و ناشر از طبع جزء دوم سرباز زد، زیرا کتاب ارزش آن نداشت که مخارج طبع را وصول کند و مؤلف مجبور شد که خود مخارج آن را بپردازد. از کتاب فقط چهل نسخه فروخته شد و هفت نسخه به این و آن اهدا گردید که فقط یکی وصول آن را اعلام کرد؛ کسی از آن تمجید ننمود. هیچ گاه کسی این قدر تنها نبوده است.

آوردن خبر مرگ خدایان به میان مردم

زرتشت در سی سالگی از کوهی که محل تفکر او بود پائین می آید، تا مانند زرتشت اصیل ایرانی، مردم را هدایت نماید؛ ولی مردم مشغول تماشای بندبازی هستند و به او توجه نمی کنند. در این هنگام بندباز می افتد و می میرد. زرتشت او را بر دوش می گیرد و می برد و می گوید: «چون تو پیشه خود را در خطر برگزیدی، من باید تو را با دست خود در خاک کنم.» بعد اندرز می دهد و می گوید: «همواره در خطر بزی.» «شهرهاتان را در کنار وزوو (آتشفشان معروف نزدیک پمپئی) بنا کنید؛ کشتیهاتان را به دریاهای ناشناس بفرستید، همیشه در حال جنگ باشید، به خاطر داشته باش که باید بی ایمان باشی.» زرتشت در حالی که از کوه سرازیر می شد، زاهد پیری را دید که سخن از خدا می گفت. ولی همین که زرتشت تنها شد با خود گفت: «آیا چنین چیزی ممکن است؟ مگر این پیرمرد پارسای جنگل نشین نشنیده است که خدا مرده است!» ولی مسلما خدا مرده است و تمام خدایان مرده اند.
خدایان کهن مدتی پیش مرده اند و در حقیقت این یک مرگ خوب و لذت بخش برای خدایان بود!
مرگ آنها چنان بود که تا صبحدم جان بکنند، چنین سخنی دروغ است! برعکس آن ها یک دفعه سر به خنده دادند و چندان خندیدند که مردند!
این هنگامی بود که یکی از خدایان سخنی کفرآمیز گفت: ‍«فقط یک خدا بیش نیست! تو نباید در برابر من خدای دیگری داشته باشی.»
بدین سان یک صورت تقلید خدا، یک خدای حسود، خود را فراموش کرد.
و تمام خدایان شروع به خنده کردند و کرسیهای خود را تکان دادن و فریاد زدند: «پس معنی خدایی این نیست که خدایانی وجود دارند، بلکه این است که خدایی وجود ندارد؟»
هر که گوش دارد بشنود.
چنین گفت زرتشت.

بی دینی خنده آور

چه بی دینی خنده آوری! «معنی خدایی این نیست که خدایانی وجود ندارند؟» «اگر خدایانی وجود داشتند، چه چیزی ممکن بود خلق شود؟... اگر خدایانی وجود داشتند چگونه می توانستم بر خود هموار کنم که من خود یکی از خدایان نباشم؟ پس خدایانی وجود ندارند.» «چه کسی بی ایمان تر از من است که از تعلیمات او بهره مند هستم؟»
«برادران من! شما را قسم می دهم که ایمان خود را به زمین حفظ کنید و سخنان کسانی را که به شما از امیدها و آمال فوق زمینی سخن می گویند باور نکنید! آن ها مسموم هستند. خواه خود بدانند یا ندانند.» (بسیاری از کسانی که قبلا بی ایمان بوده اند، با کمال میل به این مسمومیت شیرین برمی گردند، زیرا برای زندگی مخدر خوبی است.) مردان والامقام در غار زرتشت گرد آمدند تا خود را برای تبلیغ آیین او آماده سازند؛ او مدتی از آن ها دور شد و چون برگشت دید الاغی را تقدیس و پرستش می کنند؛ «زیرا این الاغ جهانی بر وفق تصور خود آفریده بود یعنی جهانی که به قدر امکان بیهوده و بی معنی بود.» این با تقوا و فضیلت سازگار نیست؛ ولی کتاب بعدا چنین می گوید:
کسی که می خواهد نیک و بد را بیافریند، باید در حقیقت یک مخرب باشد و تمام ارزشها را از میان ببرد.
بدین سان بالاترین بدیها جزء بالاترین نیکی هاست، ولی این نیکی خلاق است.
از مردم خردمند، بگذارید تا در آن باره سخن بگوییم، گرچه بد و ناپسند باشد.
سکوت بدتر است؛ حقیقتی که ناگفته بماند سم می گردد.
هر چه در نتیجه حقایق ما می شکند بگذار بشکند! خانه های زیادی برای ساختن آماده است.
چنین گفت زرتشت.

چشم انتظاری

آیا این بی احترامی نیست؟ ولی زرتشت می گوید که «هیچکس نمی داند چگونه احترام کند،» و خود را «بالاترین کسانی می داند که به خدا معتقد نیستند.» او شوق به ایمان دارد و به تمام کسانی که «مانند من از این انتظار رنج می برند و به تمام کسانی که خدای کهن برای آن ها مرده و خدای نوی هنوز نزاییده است» دلسوزی می کند. بعد نام خدای نو را بر زبان می آورد:
تمام خدایان مرده اند؛ و اکنون در انتظاریم که مرد برتر بیاید...
من مرد برتر را به شما می گویم. مرد آن است که از خود پا فراتر خواهد نهاد. شما کی از آن پا فراتر خواهید گذاشت؟...
آنچه بزرگی مرد است این است که پلی است نه هدف. آنچه مرد را محبوب می سازد این است که او «انتقال» و «تخریب» است.
من آن کسانی را که زنگی را در مهالک می دانند دوست می دارم؛ زیرا آن ها هستند که می خواهند به آن سوی بروند.
من تحقیرکنندگان بزرگ را دوست می دارم، زیرا آن ها ستایندگان بزرگ هستند، آن ها تیری هستند که به آن سوی ساحل پرتاب می شوند.
من آن هایی را دوست می دارم که در آن سوی ستارگان دلیلی برای فدای خویشتن نمی بینند؛ بلکه خود را فدای زمین می کنند زیرا زمین روزی جای مرد برتر خواهد بود...
هنگام آن رسیده است که مرد هدف خود را ببیند. هنگام آن رسیده است که مرد نهال عالیترین امید خود را بنشاند...
برادران من! بگویید بینیم اگر انسانیت هدف نداشته باشد بیهوده نیست؟...
عشق به دورترین مرد از عشق به همسایه بهتر است.
به نظر می رسد که نیچه پیش بینی می کرد که خواننده خیال خواهد کرد او خود را مرد برتر می داند؛ و با اعتراف به اینکه مرد برتر هنوز از مادر نزاده است این فکر را باطل می سازد. ما می توانیم فقط بشارت دهنده و خاک او باشیم. «چیزی بیشتر از استعداد خود می خواهند.... بالاتر از توانایی خویش بافضیلت می باشید و آنچه را که خلاف امکان و احتمال است طلب می کنید.» سعادتی که مرد برتر خواهد شناخت بهر ما نیست؛ بهترین هدف و غرض ما کار کردن است. «مدتی است که دیگر باری سعادت خود مبارزه نمی کنم؛ فقط برای کار خود نبرد می نمایم.»

دور ابدی

نیچه راضی نیست که خدا را بر طبق تصور خود بیافریند؛ او باید باقی و جاویدان باشد. پس از مرد برتر، دور ابدی فرا می رسد. تمام اشیاء با تمام تفاصیل در زمانهای لایتناهی برمی گردند، حتی نیچه نیز برمی گردد و این آلمان پنده پوش خون آلوده آهنین خاکسترنشین نیز برمی گردد، خلاصه تمام کارهای انسانی از جهل گرفته تا «زرتشت» همه رجعت می کنند. این عقیده وحشتناکی است و آخرین و گستاخانه ترین شکل رضا و تسلیم می باشد؛ و چگونه می تواند نباشد؟ واقعیت یکی است و صور ترکیبی ممکن آن محدود است ولی زمان لایتناهی است؛ روزی، ناگزیر، ماده و زندگی به همان شکلی می افتند که نخست بودند و از همین جا تکرار شوم تاریخ جریان خود را از سر می گیرد. جبر علی ما را به چنین بن بستی می رساند. تعجبی نیست که زرتشت از گفتن این بازپسین درس خود وحشت دارد؛ می ترسد و می لرزد و عقب می رود تا آنکه صدایی او را مخاطب قرار می دهد: «زرتشت، تو چه اهمیتی داری؟ سخن آخر را بگو و نابود شو!»

منـابـع

کلیــد واژه هــا