الحکمة المتعالیه فی اسفار العقلیة الاربعة

این کتاب یکی از آثار و تالیفات محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا) است. این کتاب دوره کامل فلسفه صدرا به زبان عربی، ام الکتاب تالیفات او و جامع همه آنها و شامل 47 جزء است. وی فلسفه را با ذوق حکماء اشراق و عرفا و متصوفه آمیخت و سبکی خاص به وجود آورد که همان حکمت متعالیه است. صدرا این کتاب را «اسفار اربعه» نام نهاده که بدین نام نیز مشهور است و بزرگترین و جامع ترین تالیف فلسفی اوست. مولف موضوع حرکت جوهریه را به صورت اساسی ترین مسائل فلسفه درآورد و بسیاری از مباحث را بر آن استوار ساخت. صدرا معتقد است عرفا و سالکین طریق حق، 4 سیره عقلی را باید در 4 سفر طی کنند به این ترتیب:
1- سفر از خلق به سوی حق.
2- سفر با حق در حق.
3- سفر از حق به خلق با حق.
4- سفر در خلق با حق.
چهار سفر مذکور در مباحث کتاب اینگونه مرتب گشته است:
1- امور عامه (مباحث وجود- علم و اقسام آن)
2- علم طبیعی (بحث نخست احکام جواهر و اقسام اولی آن است، بحث آخر در بیان اینکه موجودات طبیعی در فضیلت و شرف متفاوتند و مواد جسمی آماده قبول فیض وجودی به طور تدریجی هستند)
3- علم الهی (علوم عقلی)
4- علم نفس از مبدا و معاد

زندگینامه صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)
محمدبن ابراهیم شیرازی ملقب به صدرالدین و مشهور به ملاصدرا یا صدرالمتالهین در حدود سال 979 یا 980 هجری قمری در شهر شیراز متولد شد. پدرش ابراهیم بن یحیی قوامی یکی از وزرای دولت صفویه و مردی با نفوذ و ثروتمند بود که با نهایت کوشش به تربیت و تعلیم یگانه پسر خود کمر همت بست. زندگانی ملاصدرا را می توان به سه دوره تقسیم نمود:
1- دوره طلبگی و تلمذ و بحث و مطالعه کتب قدما و آرای حکما در شیراز و اصفهان. در این دوره وی به تتبع و تفحص آرای فلاسفه و کلام و فلاسفه مشائی و اشراقی اشتغال داشت.
2- مرحله تهذیب نفس و ریاضت و مکاشفه در روستای کهک (در نزدیکی قم) که نهایتا به کشف حقایق ربانی و علوم الهی منجر گردید.
3- مرحله تالیف و تدریس در شیراز در مدرسه ای که الله وردیخان، والی فارس بنا نهاده بود. طی این دوره ملاصدرا تقریبا تمام آثار خود را تالیف کرد. ملاصدرا حکمت الهی و فلسفه اسلامی را وارد مرحله جدید کرد، وی در آنچه علم اعلی یا علم کلی یا فلسفه اولی با حکمت الهی خوانده می شود و تنها همین بخش است که به حقیقت، فلسفه است و فلسفه حقیقی خوانده می شود، مقام فلاسفه پیش را تحت شعاع قرار داد، اصول و مبانی اولیه این فن را تغییر داد و آن را بر اصولی خلل ناپذیر استوار کرد. آخوند تا پایان عمر در شیراز به تالیف و تدریس پرداخت و در این ایام هفت بار پای پیاده به مکه سفر کرد که در بازگشت از هفتمین سفر، در بصره در سال 1050 هجری قمری درگذشت.

اساتید
شیخ بهاءالدین عاملی مشهور به شیخ بهایی، میرداماد، میرابوالقاسم فندرسکی عارف و زاهد و ریاضی دان بی همتای آن عصر و...

شاگردان
ملاصدرا شاگردان بسیاری را تربیت کرد اما از مشهورترین آنها ملامحسن فیض کاشانی و ملا عبدالرزاق لاهیجی بودند که هر دو علاوه بر داشتن سمت شاگردی، داماد وی نیز بودند.

آثار
الحکمة المتعالیه (اسفار اربعه)، شرح الهدایة، المبدا و المعاد، حدوث العالم، المشاعر، شرح شفا، الشواهد الربوبیه، اجوبة المسائل، تفاسیر بعضی از سوره های قرآن کریم و...

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل 4 سفر است که در 9 جلد و 47 جزء به شرح زیر تنظیم گردیده است:

1- سفر اول: سفر از خلق به سوی حق
1. مرحله اول: وجود و اقسام اولی آن
- منهج اول: احوال نفس وجود (شامل 9 فصل)
- منهج دوم: اصول کیفیات و عناصر عقود و خواص آنها (شامل 22 فصل)
- منهج سوم: اشاره به نشئه و گونه دیگری از وجود غیر اینگونه مشهود (شامل 5 فصل)
2. مرحله دوم: دنباله و تتمه احکام وجود (شامل 14 فصل)
3. مرحله سوم: در تحقیق جعل و آنچه بدان بستگی دارد (شامل 5 فصل)
4. مرحله چهارم: در ماهیت و لواحق آن (9 فصل)
5. مرحله پنجم: در وحدت و کثرت و لواحق آدم از هویت و اقسام آن و غیریت و اصناف تقابل که معروفند. (7 فصل)
6. مرحله ششم: در علت و معلول (شامل 39 فصل)
7. مرحله هفتم: قوه و فعل (شامل 40 فصل)
8. مرحله هشتم: تتمه و دنباله حرکت و احکام آن (15 فصل)
9. مرحله نهم: قدم و حدوث و بیان اقسام تقدم و تاخر آن (9 فصل)
10. مرحله دهم: عقل و معقول (شامل: 1- طرف اول (28 فصل) 2- طرف دوم (8 فصل) 3- طرف سوم (3 فصل))
در این سفر نظر مولف بیشتر معطوف بر اثبات مواضع و نظریات فلسفی خود و ابطال موارد مخالفان نظر خویش است و تقریبا تمامی این سفر یعنی مراحل دهگانه آن، گفتگو و جدل با صاحب نظران پیشین اعم از حکما و متکلمان عام و خاص بوده است.

2- سفر دوم: سفر با حق در حق
- جزء الاول: المرحلة فی العلم الطبیعی
1. الفن الاول: فی مقولة الکم و اثبات وجودها و وجود اقسامها
2. الفن الثانی: الباب الول فی احکام کلیة فی مقولة الکیف مقدمة (شامل 5 باب و 3 مقاله)
3. الفن الثالث: فی بقیة المقولات العرضیة (شامل 2 مقاله)
4. الفن الرابع: فی البحث عن احکام الجواهر و اقسامها الاولیه
- جزء الثانی: فی احکام الجواهر
1. الفن الاول: فی تجوهر الاصبام الطبیعة - المقدمه (9 فصل)
2. الفن الثانی: فی البحث عن حال الهیولی (7 فصل)
3. الفن الثالث: فی تصاحب الهیولی و الصورة (6 فصل)
4. الفن الرابع: فی اثبات الطبائع الخاصة للأجسام (11 فصل)
5. الفن الخامس: فی ان نحو وجود الأجسام علی سبیل التجدد (5 فصل)
6. الفن السادس: فی یتسلمه العام الطبیعی من العالم الالهی من المبادی (18 فصل)

3- سفر سوم: سفر از حق به خلق با حق
1. موقف اول: وجود واجب (12 فصل)
2. موقف دوم: صفات واجب (5 فصل)
3. موقف سوم: علم حق تعالی (13 فصل)
4. موقف چهارم: قدرت حق تعالی (14 فصل)
5. موقف پنجم: حی بودن حق تعالی
6. موقف ششم: سمیع و بصیر بودن حق تعالی
7. موقف هفتم: متکلم بودن حق تعالی (15 فصل)
8. موقف هشتم: عنایت حق تعالی (23 فصل)
9. موقف نهم: فیض حق تعالی (8 فصل)
10. موقف دهم: دوام وجود و بخشش حق تعالی (5 فصل)

4- سفر چهارم: سفر در خلق با حق
1. باب اول: احکام نفس (2 فصل)
2. باب دوم: ماهیت نفس (5 فصل)
3. باب سوم: قوای نباتی (15 فصل)
4. باب چهارم: قوای نفوس حیوانی (12 فصل)
5. باب پنجم: ادراکات باطنی (6 فصل)
6. باب ششم: تجرد نفس ناطقه (2 فصل)
7. باب هفتم: حالات نفس ناطقه (7 فصل)
8. باب هشتم: ابطال تناسخ (8 فصل)
9. باب نهم: فلطات نفس انسانی (5 فصل)
10. باب دهم: معاد روحانی (11 فصل)
11. باب یازدهم: معاد جسمانی (34 فصل)
این کتاب در سال 1381 توسط موسسه تاریخ عربی در بیروت به چاپ رسیده و منتشر گردیده است. ترجمه این کتاب بر عهده محمد خواجوی بوده است که در سال 1378 توسط انتشارات مولی در تهران منتشر گردیده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا