احتجاج طبرسی یا الاحتجاج علی اهل اللجاج

کتابی است کلامی از نیمه اول قرن ششم هجری قمری، به زبان عربی. از کتب معتبر شیعه که به «احتجاج طبرسی» مشهور و به کثرت فوائد، موصوف است. نویسنده آن، ابومنصور شیخ احمدبن علی بن ابیطالب طبرسی از محدثین موثق و علمای بزرگ نیمه اول قرن ششم هجری قمری است. این کتاب، محاجات و مناظرات پیغمبر اسلام و ائمه شیعه و استدلال های برخی از اصحاب ائمه در برابر مخالفان و افراد مختلف و پیروان ادیان غیر اسلامی، نسبت به اصول و فروع دین اسلام و مذهب شیعه اثنی عشری است. همچنین برخی از مکاتبات امام زمان (ع) که در زمان غیبت صغری از طریق نواب حضرت بوده و نیز ذکر توقیعاتی از ناحیه مقدسه به بعضی از علما، در قسمت آخر، درج شده است. نام دیگر «احتجاج» «الاحتجاج علی اهل اللجاج» است که ظاهرا ساخته دیگران می باشد و در خطبه مؤلف نیامده است.

انگیزه مؤلف برای تألیف:
مولف، انگیزه خود را از تألیف این کتاب، جمع آوری احادیثی عنوان کرده که در آنها، احتجاجات پیشوایان دین، روایت شده تا ثابت کند که نهی از احتجاج، برای افراد ضعیف و قاصر در دفاع از دین و عقاید است نه برای اشخاص مبرز و توانا بر اثبات حق و دفع باطل. وی در دیباچه کتاب می گوید: آنچه مرا وادار به گردآوری این کتاب کرد این بود که: دیدم عده ای از شیعیان امامیه به شدت از احتجاج پرهیز کرده و راه مناظره و جدل را اگر چه برحق باشد، نمی روند و می گویند اینکار بر ما روا نیست. از این رو من تصمیم به تألیف کتابی گرفتم که حاوی استدلالات و احتجاجات شیعه و بزرگان و ائمه شیعه باشد و آیات و روایاتی که مسلمانان را به احتجاج و «مجادله حسن» امر کرده، ذکر کنم تا ثابت کنم که نهی در این باب، فقط منحصر به ضعیفان و ناتوانان و جاهلان است که از عهده آن به خوبی برنمی آیند، نه مبرزان و دانایانی که حق را بخوبی می توانند اثبات نمایند و مایه رفعت منزلت خود شده اند.

معرفی اجمالی نویسنده:
شیخ احمدبن علی بن ابیطالب طبرسی، کنیه او، ابومنصور، عالم، فقیه، متکلم و محدث بزرگ و موثق شیعه در نیمه اول قرن 6 هـ ق است. تاریخ تولد و وفات او مشخص نیست، فقط با قرائنی و به نقل از علامه سیدمحمد بحرالعلوم، با سنجیدن ولادت و وفات، معاصران و شاگردان، او را از رجالی می دانند که اوائل قرن ششم هـ ق را درک کرده است. اصلیت او، ایرانی و بعضی از اهالی طبرستان و برخی اهل طبرس، همان تفرش امروز می دانند. وی مورد اعتماد بزرگانی چون "شهید اول"، شیخ حر عاملی و سید محمد بحرالعلوم و خوانساری صاحب روضات الجنات بوده که او را به صفات عالم فاضل فقیه، محدث ثقه، ستوده و او را از یاران بزرگ پیشینیان گفته اند. از شاگردان مشهور وی، ابن شهر آشوب، عالم بزرگ قرن ششم هجری قمری است. مؤلف، معاصر با ابوالفتوح رازی و فضل بن حسن طبرسی، صاحب کتاب تفسیر مجمع البیان بود.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
- مقدمه که شامل: اخباری که متضمن نهی از جدل و مناظره و نکوهش آن، و انگیزه تألیف کتاب.
- احتجاجات و استدلات مأثور از پیغمبر اکرم (ص)، امیرالمؤمنین علی (ع) و سایر ائمه معصومین درباره اصول و فروع دین اسلام و مذهب شیعه حقه جعفری با افراد مختلف و مخالف.
- ذکر واقعه غدیر خم، ماجرای فدک و محاجه های حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا و دیگر صحابه (و خطبه پیامبر در غدیر).
- محاجات امام (ع) با معاویه و اهل شام و خوارج و نقص کنندگان بیعت با او.
- در بخش پایانی، احتجاجات حضرت صاحب الزمان (ع)، مکاتبات آن حضرت در زمان غیبت صغری با نواب چهارگانه، توقیعات حضرت در زمان غیبت کبری.

کتاب احتجاج از دیدگاه صاحبنظران:
مامقانی در تنقیح المقال: از قول شیخ حر عاملی که فرموده: «له کتاب الاحتجاج علی اهل اللجاج حسن و کثیرالفوائد» (کتاب احتجاج طبرسی کتابی نیکو که در مناظرات با مخالفین تألیف شده و دارای فوائد بسیاری است). علامه سید محمد بحرالعلوم در مقدمه خود بر احتجاج و اهمیت احتجاج، بحثی مفید دارد.

نکته:
1- کسانی که تألیف این کتاب را به "فضل بن حسن طبرسی"، صاحب تفسیر مجمع البیان نسبت داده اند، اشتباه کرده و خطا رفته اند، این اشتباه به سبب اشتراک در شهرت طبرسی است.
2- بیشتر احادیث و اخباری که در کتاب هست، به صورت مرسل (بدون سلسله کامل اسناد) است و این بدلیل اینست که این احادیث یا با حکم عقل موافقت دارد یا متواترند و یا درباره آن اجماع وجود دارد و یا در سیره ها و کتابهای مخالف و مؤلف مشهور هستند. اما مطالبی که از حضرت امام حسن عسکری (ع) آمده، چون به اندازه احادیث دیگر مشهور نیست، لذا با یک سند (از جمله، اخبار مذکور در تفسیر امام عسکری) ذکر شده است.

چاپ و شرح:
این اثر بارها به شیوه ای نفیس با حواشی و تعلیقات در ایران، عراق، لبنان، چاپ شده است. در زمان شاه طهماسب صفوی، توسط علی بن حسین زواری اصفهانی از علمای شیعه، در نیمه اول قرن دهم هجری قمری به فارسی ترجمه و بنام «کشف الاحتجاج» منتشر شد. (دائره المعارف فارسی)
ترجمه مشروح دیگر به قلم نظام الدین احمد غفاری مازندرانی، از دانشمندان قرن دهم هجری، که به کوشش پاکتچی در تهران چاپ و منتشر شده است. آخرین چاپ کتاب، به کوشش ابراهیم بهادری و محمد هادی، زیر نظر جعفر سبحانی در سال 1413 هـ ق در قم شده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا