نزول سوره های عنکبوت و مطففین
سوره عنکبوت محتوای آیات:
این سوره با بحثی پیرامون امتحان الهی و وضعیت منافقین و صادقین در امتحانات الهی آغاز می شود و در ادامه سرنوشت پیامبران بزرگی همچون نوح، ابراهیم، لوط و شعیب (ع) را مطرح می کند. در بخش بعد، از توحید و نشانه های خداوند در عالم آفرینش و مبارزه با شرک سخن می گوید. در بخش پایانی نیز به ضعف و ناتوانی معبودهای ساختگی و عابدان عنکبوت صفت اشاره شده و در ضمن عظمت قرآن و دلائل حقانیت پیامبر اسلام (ص) و لجاجت مخالفان و نیز یک سلسله مسائل تربیتی همچون نماز، نیکی به پدر و مادر و اعمال صالح بیان می شود.
مکی یا مدنی بودن آیات: ظاهرا آیات این سوره در مکه ی مکرمه نازل شده است، همچنان که علامه ی طباطبایی در تفسیر گران سنگ خود می فرماید: «از سیاق آیات این سوره مخصوصا آیات اول سوره برمی آید بعضی از افرادی که در مکه و قبل از هجرت، به رسول خدا (ص) ایمان آورده بودند، از ترس فتنه ای که از ناحیه ی مشرکین تهدیدشان می کرد، از ایمان خود برگشته بودند....، پس غرض سوره بطوریکه از اول و آخر و سیاق جاری در سرتاسرش استفاده می شود این است که: غرض خداوند تعالی از ایمان مردم فقط این نیست که به زبان بگویند ایمان آوردیم، بلکه غرض، حقیقت ایمان است...» سپس پیش از بیان آیات می فرماید: «و مقتضای این زمینه مکی بودن سوره و نزول آن در مکه ات (پش) اینکه بعضی گفته اند: (سوره عنکبوت) مدنی است یا همه اش و یا بیشترش یا قسمتی از آن، صحیح نیست چون مضامین آیات آن جز با روزگار سختی و شدت قبل از هجرت نمی سازد».
موضوعات تاریخی: برخی گفته اند آیه «احسب الناس ان تیرکوا» (عنکبوت/ 2) درباره ی عماربن یاسر نازل شده که در راه خدا شکنجه می دید و در «الدرا المنثور» آمده است: از شعبی روایت شده در ذیل آیه «الم احسب الناس نان تیرکوا» گفته است: این سوره درباره ی مردمی از مکه نازل شده که اقرار به اسلام کرده بودند و اصحاب رسول الله (ص) از مدینه برای ایشان نامه ای دادند، در نامه نوشتتند: «آیه ای درباره ی هجرت نازل شده (و) به حکم آن هیچ اقرار و اسلامی از شما پذیرفته نمی شود مگر وقتی که هجرت هم بکنید». پس آن عده عمدا و با اختیار خود به مدینه آمدند ولی مشرکین به تعقیبشان پرداخته و ایشان را به مکه بازگرداندند. پس این آیه درباره ایشان نازل شد و اصحاب نامه ای به ایشان نوشتند که چنین آیه ای نازل شده، مسلمانان مکه خود گفتند: «یک بار دیگر از مکه بیرون می رویم و اگر کسی ما را دنبال کرد با ایشان می جنگیم». این بار وقتی بیرون رفتند مشرکین به تعقیبشان افتاده در راه با یکدیگر جنگیدند، بعضی کشته شده و بعضی دیگر نجات یافتند و آیه «ثم ان ربک للذین هاجروا و صبروا ان ربک من بعدها لغفور رحیم» درباره ایشان نازل شد. و در ذیل آیه وهم از این سوره در مجمع البیان از کلبی نقل شده است که: آیه ی «و من الناس من یقول...»در میان مردم کسانى اند که مى گویند: «ایمان آورده ایم، ولى ایمانشان تا زمانى است که عافیت و سلامتشان برقرار باشد...»، (عنکبوت/ 10) درباره عیاش ابن ابی ربیعه مخزومی نازل شده است» و ما ماجرای آن را در بخش (ث- 36) با عنوان «هجرت عمرو عیاش ابن ابی ربیعه به مدینه» ذکر کردیم.
سوره مطففین محتوای آیات: مطالب این سوره را در پنج محور می توان جای داد:
1- هشدار و تهدید شدید کم فروشان 2- عدم ایمان راسخ به رستاخیز را علت و سرچشمه اصلی ارتکاب گناهان دانست. 3- بیان سرنوشت فاجران در روز رستاخیز 4- بیان قسمتی از مواهب عظیم و نعمت های بزرگ و روح افزای نیکوکاران در بهشت 5- اشاره به استهزای جاهلانه ی کافران نسبت به مومنان و معکوس شدن این امر در قیامت.
مکی یا مدنی بودن آیات: برخی از مفسرین نزول این سوره را در مکه مکرمه دانسته و برخی دیگر گفته اند سیاق آیات اولیه این سوره بیشتر با سیاق آیات مدنی سازگار است اما آیات پایانی اش سیاق آیات مکی را داراست.
موضوعات تاریخی: در این سوره به موضوع تاریخی خاصی اشاره نشده است مگر آنچه در آیه 30 آمده. در مجمع البیان در ذیل این آیه «و اذا مروا بهم یتغافرون»؛ «و چون بر آنان مى گذشتند ، با اشاره چشم و ابرو آنان را مسخره مى کردند»، (مطففین/ 30). آمده است: بعضی گفته اند این آیه در شان علی ابن ابی طالب نازل شده، و جریان از این قرار بوده که روزی آن جناب با چند نفر از مسلمانان نزد رسول خدا (ص) می آمدند نزد همفکران خود بازگشته و گفتند: «ما امروز اصلع (کسی که جلو سرش مو ندارد منظورشان علی (ع) بود) را دیدیم و به او خندیدیم». به دنبال این جریان این آیه نازل شد در حالیکه هنوز (امام علی (ع)) و یارانش به نزد رسول خدا (ص) نرسیده بودند.
پایان بررسی سور مکی:
سوره ی مطففین آخرین سوره ای است که در مکه نازل شده فلذا مباحث این بخش در همین جا به پایان رسده و وارد مباحث تاریخی مربوط به هجرت به مدینه و پس از آن می شویم ان شاءالله.
Sources :
سیدمحمدباقر موسوی همدانی- ترجمه‌ی المیزان- جلد 16 و ج 20
محمد ابن حبیب‌الله سبزواری نجفی- الجدید فی تفسیر القرآن مجید- جلد 5 و 7
احمد علی بابائی- برگزیده تفسیر نمونه- جلد 3 و 5