کتاب مجمع البیان فی تفسیر القرآن

مجمع البیان، از تفاسیر مهم قرن ششم و به زبان عربی است. سبک و شیوه تدوین و تبویب این تفسیر در میان همه تفسیر های اهل سنت و شیعه، چه فارسی و چه عربی بی سابقه و کم نظیر است، زیرا نظمی متین و خاص و مرتب با روش علمی و ساده دارد و ویژ گی اش همین است که این نظم و ترتیب در عرضه مباحث می باشد. تفسیر مجمع البیان در مسائل ادبی از نحو و لغت و اشتقاق و تصریف و... مباحث مشروح و مبسوطی را دارد که جنبه نحو و لغت در آن قوی تر است. در مباحث لغوی به طور دقیق با کمک اشعار عربی، مباحثی را مطرح می کند و در مباحث نحوی و ادبی، تکیه گاه دیگران است.

معرفی اجمالی مفسر و مؤلف:
شیخ ابوعلی، فضل بن حسن بن فضل طبرسی، مفسر، فقیه کامل و محدث جلیل القدر و موثق و از علمای مشهور امامیه قرن ششم هجری است. سال تولد او را بین سالهای 460 تا 470 هجری قمری گویند. لقب این بزرگوار را امین الاسلام و امین الدین و کنیه او همان شیخ ابوعلی، می باشد. آنطور که در کتاب «تاریخ بیهق» آمده، این عالم بزرگوار در شهر سناباد طوس مشهد وطنش بوده و مدت 25 سال در سبزوار از شهرهای استان خراسان، مقیم بود. در تمام این سالها، به تعلیم و تدریس و تألیف مشغول و همیشه مورد تکریم و عنایت بزرگان و مخصوصا سادات "آل زیاره" که از سادات و خاندانهای اصیل و شریف خراسان بودند، قرار داشت. طبرسی، از شیخ ابوعلی پسر شیخ طوسی معروف به مفید ثانی و شیخ عبدالجبار قاری رازی که از فقهای شیعه در ری بود، روایت می کند. صحیفة الرضا (ع) از جمله مرویات اوست. از اساتید او، شیخ حسن بن حسین بابویه قمی، شیخ ابوالحسن عبیدالله محمد بیهقی، جعفربن محمد الدرویستی (درشتنی) و دیگران می باشند. وی استاد بسیاری از بزرگان و راویان عرفان خود از جمله، شیخ عبدالله دوریستی، شیخ حسن بن فضل صاحب مکارم الاخلاق (که پسر خودش) می باشد، شیخ منتجب الدین صاحب فهرست، ابن شهر آشوب مازندرانی صاحب مناقب و قطب راوندی شارح «نهج البلاغه» و دیگر از اکابر وقت بود. پسرش شیخ حسن و نوه اش صاحب مشکوة الانوار و بعضی از سلسله و نزدیکانش همه از بزرگان و عالمان بودند. خودش نیز در فنون متداول زمان و علوم مانند نحو و صرف و شعر و ادبیات و ریاضی، فقه و تفسیر، بسیار متبحر و در مرتبه عالی بود. شیخ طبرسی، در دو مسئله از مسائل فقهی، فتوای خاص دارد: 1- بحث رضاع 2- در معاصی. مؤلفات این دانشمند بزرگ بیشتر از 20 است که بعضی از آنها موجود و از بقیه جز نام، چیزی در دست نیست. سال وفات او، همچنان به نقل از تاریخ بیهقی که فقط 15 سال بعد از مرگ او نوشته شده، در شب عید قربان سال 548 در سن حدود هفتاد و چند سالگی در سبزوار بود. او را به مشهد مقدس منتقل و مزارش اکنون در 250 متری شمال شرقی حرم مطهر حضرت رضا (ع)، در کنار خیابان طبرسی، در فلکه شمالی است.
نکته: داستانی در برخی از منابع متأخر در سبب کتاب پرارج تفسیر مجمع البیان ذکر شده مبنی بر اینکه، طبرسی (صاحب تفسیر) با مرض سکته، از دنیا می رود. او را به خاک می سپرند بعد به هوش می آید و چون خودش را در آن حال می بیند، نذر می کند که اگر نجات پیدا کند، تفسیری بنویسد. اتفاقا کفن دزدی، نبش قبر او را به طمع کفن او می کند و او نجات می یابد. این داستان در مورد او بکلی نادرست و افسانه ای بیش نیست. سبب تألیف کتاب تفسیر مجمع البیان آنست که از قول خود مفسر و مؤلف کتاب، در اول مقدمه مجمع البیان، گفته شده (رجوع شود).

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
این تفسیر کم نظیر که در نهایت اشتهار است، حاوی ده جلد می باشد و مفسر از منابع شیعه و اهل تسنن بدون تعصب، استفاده کرده است. مؤلف در مقدمه این تفسیر هفت فن را در موضوعات تفسیر و مفسرین یاد کرده است:
فن اول: در تعداد آیات قرآن و فائده دانستن آن،
فن دوم: اسامی قراء مشهور و طرق روایات آنان،
فن سوم: در تفسیر و تأویل آیات،
فن چهارم: اسامی قرآن و معنای آنها،
فن پنجم: علوم قرآن مجید،
فن ششم: ذکر بعضی از اخبار مشهور در فضل قرآن،
فن هفتم: در مستحبات قاری قرآن، در تحسین و کیفیت قرائات و تزئین صوت هنگام خواندن قرآن، در این تفسیر از نظر قرائت و اختلاف قرائات، بیاناتی تحت عنوان «الحجه» شده است.
تفسیر مجمع البیان، از نظر لغت و اعراب کلمات و بعد از نظر اسباب نزول و معنای آیه، ابحاثی دارد. همچنین احکام آیه و قصص را بیان کرده و در بعضی جاها به اشعار، استشهاد می کند. در پایان، تحت عنوان نظم، ربط و پیوند معنائی آیات به یکدیگر و ربط هر آیه به آیات قبل و بعد آن آیه و نیز ارتباط سوره های قرآن را بازگو کرده است. جلد اول تفسیر، شامل مقدمات و بعد تفسیر سوره حمد و بعد تا آیه 182 سوره بقره است. پایان جلد دهم این تفسیر، در 15 ذی القعده 534 یا 536 هجری قمری می باشد. تألیف این تفسیر گرانسگ حدود 75 ماه طول کشیده است. مفسر به صراحت در مقدمه گفته است که از تفسیر التبیان شیخ طوسی استفاده کرده و در واقع اساس کارش بوده است.

تفسیر از دیدگاه صاحبنظران:
عبدالجلیل رازی در کتاب «النقض» خود گوید: «اگر شیعه امامیه بخواهد از مفسران خود لافی بزند...، از تفسیر امام محمدباقر و از قول جعفر الصادق و امام حسن عسگری علیهما السلام و بعد از آن از تفسیر شیخ کبیر ابوجعفر طوسی و شیخ محمد قتال و تفسیر خواجه ابوعلی طبرسی باید بزند که آن اولی ها همه معصوم و آخری ها همه عالم و امین و معتمد بودند».
بنابراین طبرسی از نظر عبدالجلیل، خبیر و عالم و امین بوده است. مؤلف تاریخ بیهقی ابوالحسن علی بیهقی شیعه در کتابش گوید: «این امام در نحو فرید عصر بود و در علوم دیگر به درجه افادت رسید. شیخ منتخب الدین رازی شاگرد طبرسی در کتاب فهرست می نویسد: «الشیخ الامام، امین الدین ابوعلی و الفضل بن الحسن... الطبرسی ثقه فاضل دین عین.... الخ دیگران نیز مانند علامه حلی، ابن شهر آشوب مازندرانی (شاگرد خودش)، قاضی نورالله شوشتری، علامه مجلسی، شیخ یوسف بحرانی و خوانساری صاحب «روضات الجنات» و مامقانی و سید محسن عاملی و دیگران... هر یک به زبانی در عدل و وثاقت و فضل و جلالت او سخن گفته اند. (برای مطالعه این مطالب می توان به کتاب طبرسی و مجمع البیان مراجعه شود).

چاپ و نشر:
این ده جلد تفسیر، یکبار در صیدا و دو بار در تهران و تبریز در دو مجلد بزرگ، چاپ شده است. امروزه نسخه های کهن و نفیس خطی از این تفسیر در کتابخانه های عمومی و خصوصی در دست است و بیشتر از 15 نسخه از این تفسیر در کتابخانه آیت الله مرعشی (قم) وجود دارد. این تفسیر بارها در ایران و مصر و لبنان به طبع رسیده است. یکی از بهترین چاپ های آن به تحقیق حاج سید هاشم رسولی محلاتی در سال 1379 هـ ق است که بعد مکرر از سوی انتشارات «داراحیاء التراث العربی» تجدید چاپ شد. در حدود 20 سال قبل نیز به کوشش عده ای از فضلا از جمله احمد بهشتی و محمد مفتح به فارسی ترجمه و منتشر شد.

Sources

Keywords