کتاب انوار التنزیل و اسرار التأویل (تفسیر بیضاوی)

کتاب «انوار التنزیل و اسرار التأویل» معروف به «تفسیر بیضاوی» در قرن هفتم هجری و به زبان عربی. نویسنده آن، عبدالله بن عمر بیضاوی، حکیم، متکلم، مفسر، محدث و مورخ ایرانی و قاضی و فقیه شافعی با گرایش اشعری مسلک می باشد. این تفسیر، تطبیق آیات قرآن با قواعد نحویه است، موارد مربوط به اعراب و معانی و بیان و حکمت و کلام را از «کشاف زمخشری و تفسیر کبیر فخر رازی» در این تفسیر آورده است و در مجموع یکی از مهم ترین و معتبرترین و متداول ترین تفاسیر در سده های اخیر در بین علما و فضلا و از قرن دهم قمری، اصلی ترین معرف برای شخصیت «بیضاوی» است.

معرفی اجمالی نویسنده:
ناصرالدین ابوسعید عبدالله بن عمربن محمد شیرازی معروف به بیضاوی، مفسر، فقیه، قاضی شافعی با گرایش کلامی اشعری که در شهر «بیضا» از توابع شیراز متولد شده است. به علت قضاوت و منسب قاضی در شیراز، نیز به او لقب شیرازی و کنیه اش را بعضی "ابوالخیر" گویند. معاصر علامه حلی و خواجه نصیر طوسی است. اصلی ترین استاد او در فقه، پدرش بوده است لیکن محضر اساتید دیگری از عالمان منطقه آذربایجان را درک کرده است. وی در زمان اتابکان فارس در شیراز در سال 670 هـ ق، قاضی القضات منطقه فارس شد و در همین دوران قضاوتش نیز سفرهایی به تبریز داشته است و در همین سفرها به علت ارتباطش با "محمد کجوجانی" ظاهرا به تزکیه نفس پرداخته است. او در تبریز به تدریس مشغول بود. براساس مجموعه اطلاعات گوناگونی که در دست است، وی بخشی از دوران زندگیش را در تبریز گذرانده و بنا به نقل تاریخ حدود صدسالگی در همان شهر از دنیا رفته و در همانجا (تبریز) در مقبره چرنداب، مدفون شد. گویا قبرش تا دوره صفویه شناخته شده بوده است. تألیفات ارزشمند و زیادی از او برجای مانده است که از جمله تألیفاتش در زمینه علوم عقلی و نقلی غالبا جزو کتب درسی حوزه های علمیه اسلامی است.

ساختار تفسیر بیضاوی:
1- مقدمه ای در بیان روش تفسیری مؤلف.
2- تفسیر هر یک از سوره های قرآن. در آغاز هر سوره نام و محل نزول سوره و پایان تفسیر هر سوره، احادیث مربوط به فضیلت و ثواب قرائت همان سوره ذکر شده است. مباحث لغوی و نحوی و اشاره به اختلافات نحوی دو مکتب بصره و کوفه و استشهاد فراوان به اشعار عرب از دیگر مطالب ادبی تفسیر است. این تفسیرش، از تفاسیر زمخشری و راغب اصفهانی و تفسیر فخر رازی استفاده کرده و بازیافته ها و باریک اندیشی های خودش را به آن اضافه کرده است.

ویژگی عمده تفسیر بیضاوی:
1- در عین اینکه پرمحتوا است، ولی کم حجم می باشد. از این رو آنرا «سید المختصرات» گویند.
2- با اینکه تفسیر درایی است اما روایات تفسیری در آن آمده است.
3- در نقل اسرائیلیات، امساک کرده است.
4- مباحث فقهی بطور مختصر و براساس مذهب شافعی گردآوری شده است.
5- سبکی دلنشین و مطلوب دارد.

شرح و چاپ:
بیش تر از چهل شرح و حاشیه و تعلیقه، به گفته "حاجی خلیفه" بر این تفسیر نوشته شده که در بین آنها حاشیه محیی الدین محمد معروف به شیخ زاده و قوجوی مفید تر و آسان تر است. همچنین شیخ بهائی و جلال الدین سیوطی حاشیه و تعلیقه نوشته اند. این تفسیر چاپهای متعدد شده است از جمله:
1- دو جلد چاپ بمبی 1271 هـ ق.
2- تصحیح و طبع (هانری فیشر، مستشرق آلمانی) همراه با ترجمه آلمانی در 7 جزء و 2 جلد.
3- یک جلدی همراه با متن قرآن در وسط صفحات.
خلاصه، این تفسیر با عنوان «مختصر تفسیر البیضاوی» نیز در دست است.

Sources

Keywords