امام فخر رازی

"ابو عبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی طبرستانی رازی"، فقیه شافعی و دانشمند علوم معقول و منقول، معروف به "امام فخر"، "ابن الخطیب" و "فخر رازی" در سال 543 یا 544 ه‍.ق در ری متولد شد. وی در عصر خوارزمشاهیان می زیست و جاه و منزلت و نفوذ کلام او در نزد سلطان محمد خوارزمشاه بسیار بود. ذهنی فوق العاده جوال (کاوشگر) داشت و در تبحر در علوم مختلف کم نظیر است. در عین اینکه در افکار فلاسفه وارد است و تألیفاتی گرانبها در فلسفه دارد، طرز تفکرش تفکر کلامی است نه فلسفی و سخت بر فلاسفه می تازد و در مسلمات فلسفه تشکیک می نماید. در تنظیم و تبویب و تقریر مسائل حسن سلیقه دارد، ملاصدرا از این نظر از او بسیار استفاده کرده است. فخر رازی در بیشتر اصول مسلم فلسفی شک کرده و بر فلاسفه متقدم ایراداتی وارد آورده است و حکیمانی چون "خواجه نصیر طوسی"، "قطب رازی"، "میرداماد" و "ملاصدرا" مدتها سرگرم جواب دادن به شبهات او بوده اند. به سبب همین قدرت در تشکیک است که وی را "امام المشککین" لقب داده اند. مهمترین کتاب فلسفی او «المباحث المشرقیه» است، شهرت بیشترش بواسطه تفسیر مفاتیح الغیب است بر قرآن مجید که جای شایسته ای در میان تفاسیر برای خود باز کرده است. برای وی در فلسفه استادی جز مجدالدین جیلی سراغ نداریم و شاید بیشتر با مطالعه بر مسائل فلسفی دست یافته است. ولی شاگردان زیادی داشته است، که بعضی از آنها مبرز بوده اند از قبیل شمس الدین خسرو شاهی، قطب الدین مصری، زین الدین کشی، شمس الدین خوئی، شهاب الدین نیشابوری. وی در سال 606 درگذشته است (عیون الانباءج 3 صفحات 34 - 45 و تاریخ الحکماء ابن القفطی صفحات 291 - 293).

تالیفات امام فخر رازی
نوشته ها و تصنیفات فخر رازی متعدد و در رشته های گوناگون فلسفه، حکمت، کلام، فقه و دانشهای همانند آنهاست. اکثر تالیفات او به زبان عربی و برخی به فارسی است.
1. مفاتیح الغیب در 12 جلد
2. تفسیر القرآن الصغیر که آن را به نام اسرار التنزیل و انوار التاویل نامیده است.
3. نهایة العقول
4. المحصول فی علم الاصول
5. المحصل افکار المتقدمین و المتاخرین من الحکما و المتکلمین
6. الملخص فی الحکمه
7. شرح عیون الحکمه
8. مباحث المشرقیه که کتابی است بزرگ در علوم الهی و طبیعی که در آن انتقادات سختی به آرا حکما کرده است.
9. لباب الاشاره فی شرح اشارات که در این کتاب اشارات ابن سینا به طرز "قال-اقول" شرح کرده و انتقادات و اعتراضات سختی بر بوعلی و فلسفه او وارد آورده است.
10. المطالب العالیه فی الحکمه
11. الاربعین فی اصول الدین
12. تنبیه الاشاره فی الاصول
13. المعالم فی الاصلین
14. سراج القلوب
15. زبدة الافکار و عمدة النظار
16. الجامع الکبیر فی الطب
17. مناقب الامام الاعظم الشافعی
18. تفسیر اسما الحسنی
19.السر المکتوم فی مخاطبه الشمس و القمر و النجوم
20.تاسیس التقدیس که برای سیف الدین ملک العادل در کلام نوشته است.
21.الرساله الکمالیه که به فارسی و در منطق و نجوم نوشته است و آن را محمد باقر سبزواری تصحیح و چاپ کرده است.
22.الطریقه فی الجدل
23.شرح سقط الزند
24.رساله فی السؤال
25.منتخب تنکلوشا
26.مباحث الوجود و العدم
27.مباحث الجدل
28.جواب القیلانی
29.النبض
30.شرح کلیات قانون ابن سینا در طب
31.تفسیر الفاتحه
32.سوره البقره
33.شرح الوجیز للغزالی
34.الطریقه العلائیه فی الخلاف در چهار مجلد
35.لوامع البینات فی شرح اسما ا... و صفاته
36.فی ابطال القیاس. ناتمام
37.شرح نهج البلاغه. ناتمام
38.فضائل الصحابه الراشدین
39.القضا و القدر
40.رساله الحدوث
41.اللطایف الغیاثیه
42.شفا الغی من الخلاف
43.الخلق و البعث
44.الخمسین فی اصول الدین به فارسی
45.الاخلاق
46.الرساله الصاحبیه
47.الرساله المجدیه
48.عصمه الانبیا
49.فی الرمل
50.شرح مصادرات اقلیدس
51.رساله فی الهندسه
52.رساله نفثه المصدور
53.رساله فی ذم الدنیا
54.الاختیارات العلائیه فی التاثیرات المائیه
55.احکام الاحکام
56.الریاض المونقه فی الملل و النحل
57.رساله فی النفس
58.زبده العلم فی الکلام
59.تهذیب الدلایل و عیون المسائل
60.تعجیز الافلاسفه
61.البیان و البرهان فی رد علی اهل الزیغ و الطغیان
62.شرح مفصل زمشخری
63.المباحث العمادیه فی مطالب المعادیه
64.نهایه الیجاز فی البیان
65.الانارات فی شرح الاشارات
66.ارشاد النظار الی لطایف الاسرار
67. تحصیل الحق
68.حدایق الازهار یا ستینی
69.رساله فی النبوات
70.مباحث الحدود
71.الجوهر الفرد
72.الرعایه
73.اجوبه المسائل البخاریه
74. من الراس الی الخلق
75. الاشربه
76.براهین النهائیه
77. و...

شعر فارسی امام فخر رازی
از فخر الدین رازی همچون اکثر متفکران و دانشمندان ایرانی اشعار اندکی به زبانهای فارسی و عربی بر جای مانده است. سروده های فارسی او بسیار کم و بیشتر در قالب رباعی است. این رباعی ها با اشعار کسانی چون ابو سعید ابوالخیر، عمر خیام، ابن سینا و بابا افضل کاشانی به گونه ای در هم آمیخته است. مفصل ترین اثر منظوم فارسی فخرالدین رازی منظومه نویافته ای است در منطق و فلسفه. فخر رازی این منظومه را در میانه سالهای 589 تا 593 ساخته و در آن مباحث فلسفه و منطق، طبیعیات و الهیات را به منظور آموزش نو آموزان و طالب علمان به نظم آورد. فخرالدین رازی این منظومه را خطاب به ناصرالدین ملکشاه فرزند سلطان تکش خوارزمشاه سروده و در برخی ابیات آن از این شاهزاده ستایش کرده است.

Sources

Keywords