کتاب تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب (تفسیر فخر رازی)

تفسیر کلامی و عقلی در قرن ششم و هفتم و یکی از چند تفسیر مهم و برجسته قرآن کریم به زبان عربی است. نام اصلی این تفسیر «مفاتیح الغیب» است ولی به سبب حجم زیادش، به «تفسیر کبیر» معروف شده! مفسر این کتاب "اشعری مذهب" است و در این تفسیر نه به صراحت، بلکه عملا در جای جای آن، به دفاع از مذهب کلامی ابوالحسن اشعری پرداخته و آرای مخالفان او، به ویژه «معتزله» را رد کرده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
فخرالدین محمد، ابوعبدالله رازی، فقیه، حکیم، متکلم و مفسر بزرگی در جهان اسلام در قرن ششم و هفتم است که سال 543 یا 544 هـ ق در شهر ری در ایران بدنیا آمد. پدرش ضیاء الدین عمربن حسین رازی است که اصلا از طبرستان (آمل) می باشد، عالم فقه و اصول بود و در وعظ و خطابه تبحر داشت. فخرالدین محمد رازی را به "امام فخر رازی" و "فخر رازی" و "ابن الخطیب" به سبب پدرش می شناسند. او از زمان تحصیل علم، نزد پدرش شاگرد بود و سلسله اساتید خودش را از پدرش و او از استادش و او از استاد خود تا "ابوالحسن اشعری" متوفی 334 هـ ق، رئیس مذهب اشاعره می رساند. وی در اصول و کلام مذهب اشعری و در فروع و فقه مذهب شافعی داشت. برای فراگیر علم و تدریس و تقریر خطابه های علمی به شهرهای بزرگ و مراکز علمی از جمله خوارزم سفر کرد. در آنجا با معتزله به بحث و مجادله افتاد و سرانجام از آنجا اخراج شد. بعدا به ماوراء النهر و شهرهای بخارا، سمرقند، خجند و... با فقها و علما مناظراتی کرد و بر همه فائق آمد و هیچکس یارای جر و بحث و مناظره با او نبود، گاهی هم در مباحثه تند می شد و بدگویی می کرد. او سخنرانی ماهر و مورد احترام فوق العاده پادشاهان و حکام زمان خودش بود. ثروت زیادی داشت، در علوم فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب و ریاضیات متبحر بود و در تمام این زمینه ها تألیفاتی دارد که تألیفاتش نیز مثل خودش، شهرت و اهمیت زیادی پیدا کرد و در سراسر ممالک اسلامی مورد بحث و تحقیق قرار گرفت. امام فخر رازی، در اواخر زندگیش در هرات ساکن بود. در آن زمان، هرات نیز در تصرف "محمد خوارزمشاه" بود. وی روز دوشنبه عید فطر سال 606 هـ ق، در هرات حدود 62 سالگی از دنیا رفت و او را در نزدیکی هرات در «مزداخان» به خاک سپردند.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
برخی این تفسیر را به سبب طرح مباحث کلامی فراوان، دائرة المعارفی در علم کلام می دانند. فخرالدین رازی (امام فخر رازی) در این تفسیر با رویکردی عقلی، به تفسیر آیات می پردازد و معارف و علوم آن زمان را به مناسبت ذکر کرده، بنابراین، تفسیر پر از اقوال حکما و فلاسفه و نزاع های عقلی است. او در تفسیر آیات، مباحث مربوط به آیه را به طور منظم دسته بندی و برای رد کردن آرای مخالفان خود (مثل معتزله و کرامیه) مطالب آنان را به تفصیل بیان می نماید. وی به اختلافات کلامی غله ها و مذاهب گوناگون نیز توجه داشته و از اشاعره، امامیه، ثنویه، جبریه، خوارج و روافض یاد کرده است. این تفسیر بر مقدمه و ابوابی تنظیم شده و مقدمه خود نیز، شامل فصولی است. تفسیر مجموعا شامل 32 جزء است ولی تعداد مجلدات آن در چاپهای مختلف، فرق می کند. در همان فصل اول از مقدمه به تفسیر «اعوذبالله من الشیطان الرجیم» پرداخته است. مفسر هر سوره را با ذکر نام آن، محل نزول، تعداد آیات و اقوال مربوط به آن شروع کرده و سپس با ذکر یک یا دو یا چند آیه از آن سوره، توضیح کوتاهی درباره مناسبت آن با آیه قبل می دهد و اگر روایت یا حدیثی از پیغمبر، صحابه یا تابعین باشد، آنها را بررسی و در پایان نظرش را می گوید. با توجه به اینکه محور غالب مباحث کلامی آیات قرآن است، برخی از مباحث کلامی فلسفی این تفسیر را در اینجا مطرح می کنیم:
1- معرفت خدا و اینکه آیا در این معرفت نظر و استدلال جائز است یا نه؟
2- ایمان و اسلام (تفاوت این دو)،
3- کلام الهی و بحث از حدوث و قدوم،
4- رؤیت خدا،
5- عدل الهی،
6- جبر و اختیار و قضا و قدر،
7- اعجاز قرآن،
8- اراده خداوند،
9- مسائل تجسیم، تثلیث، معاد، عصمت انبیا، شفاعت پیغمبر، عقیده شیعه در امامت معصوم و احتمال آن، لزوم وجود معصوم در هر زمان با این توضیح که فخر رازی و اشاعره عقیده دارند که مجموع امت معصوم است نه یک نفر، و این برخلاف اعتقاد شیعه است و مباحث دیگر.....
فخر رازی، در میان مفسران بیشتر از دیگران در تبین آیات باران کوشش کرده است. او در بعضی موارد، علی رغم صیغه کلامی عقلی تفسیر، از شیوه قرآن به قرآن در تفسیر آیات استفاده می کند. در این تفسیر گاهی اشارات صوفیانه شده و برخی آیات، طریق عارفانه ای دارد.

معرفی تفسیر از نظر برخی صاحبنظران:
قاضی نورالله شوشتری: فخر الدین رازی، اساس تفسیر خودش را از تفسیر "ابوالفتوح رازی" گرفته و برای رفع توهم، بعضی از تشکیکات خود را بر آن اضافه کرده است.
حلبی: قول شوشتری را رد می کند و معتقد است که چون امام فخر رازی، عقل گرا بوده، بسیاری اوقات با خواندن تفاسیر عقلی از جمله تفاسیر شیعی، متأثر گشته و برخلاف عقاید اشاعره سخن گفته است.
ذهبی: این تفسیر از نوع تفسیر به رأی جائز است.
علامه طباطبائی: از طرفی این تفسیر را تفسیری کلامی می گوید و از طرف دیگر، تفسیر متکلمان را تطبیق نامیده و رد کرده است.

سبب اشتهار تفسیر کبیر:
یکی از دلایل شهرت و اعتبار تفسر کبیر، تأثیر آن بر تفاسیر بعدی است. از جلمه، بیضاوی در انوارالتنزیل، نیشابوری در غرائب القرآن، آلوسی در روح المعانی، علامه طباطبائی در المیزان و سید محمد رشید رضا در المنار، از شیوه استدلال و محتوای تفسیر کبیر و روش آن بسیار استفاده کرده ا ند. طنطاوی نیز در «الجواهر» قرآن را به همان شیوه فخر رازی تفسیر کرده است.

نکات منفی و تفسیر کبیر از دیدگاه صاحبنظران:
چون این تفسیر به دلیل مهارت فخر رازی در علوم مختلف، سرشار از همه گونه مباحثی است و به یک دائرة المعارفی تبدیل شده، بنابراین به نظر برخی از علمای تفسیر، این حجم مطلب، اهمیت تفسیر را کم کرده است.
ابوحیان غرناظی (مفسر قرن 7 و 8): در تفسیر فخر رازی مطالبی است که در علم تفسیر، نیازی به آن نیست.
ابن تیمیه: در آن جز تفسیر، از هر موضوعی سخنی پیدا می شود.
سیوطی: این تفسیر مملو از سخنان حکما و فلاسفه است ولی بحث های تفسیری آن با آیات بی ارتباط است.
ابن خلکان: در این تفسیر مطالب غریب و ناآشنا فراوان است.
برخی نیز بر محتوای آن، خرده گرفته اند و از این جهت آن را عیب زیادی می دانند از جمله:
"ابوشامه مقدسی" متوفی 655 هـ ق: فخر رازی در تفسیرش شبهات جدی مخالفان اسلام و اهل سنت را به بهترین شکل مطرح کرده، ولی از حل آنها عاجز مانده است.
اقبال الاهوری: تفسیر کبیر را مانع فهم درست قرآن می داند.

نظر مفسر تفسیر کبیر و پاسخ او به مخالفان:
او در ابتدای این تفسیر، دلیل تنوع و تفصیل مطالب را بیان می کند و به خرده گیران جواب می دهد و می گوید: «انگیزه من در تنوع و تفصیل مطالب، تقویت دین و القای یقین و برطرف کردن شک و شبهه است. زمانی گفتم که می توان از فواید سوره حمد ده هزار مسئله استنباط کرد ولی برخی حسودان و جاهلان و گمراهان و دشمنان قیاس به نفس کرده و حرف مرا باور نکردند و انکار کردند لذا وقتی شروع به نوشتن کردم، برای اثبات سخنم «تفسیر تفصیلی سوره حمد» را نوشتم.»

چاپ کتاب:
تفسیر کبیر مجموعا شامل 32 جزء است ولی تعداد مجلدات آن در چاپهای گوناگون، مختلف است. نسخه های خطی متعددی از این تفسیر در دست است. پژوهش های زیادی نیز درباره این تفسیر شده است. دو تلخیص از این تفسیر به نام های «التنویر فی التفسیر فی مختصر التفسیر الکبیر» نوشته محمد ابن ابی القاسم ربقی متوفی 709 هـ ق، «الواضح فی تلخیص تفسیر القرآن» نوشته محمد بن محمد نسفی متوفی 687 هـ ق، چاپ شده است.

Sources

Keywords