اساس الاقتباس
این کتاب گرانبها که در حد خود بی مثل و نظیر است پس از کتاب منطق شفا شیخ الرئیس ابوعلی سینا بهترین و جامع ترین کتابی است که در فن منطق تألیف شده و شاید از ابتدا ترجمه و نقل علوم عقلی از یونانی تاکنون کتابی به تحقیق و بسط و جامعیت مانند این کتاب در این علم به زبان فارسی تألیفی نشده باشد. اساس الاقتباس کتابی است در علم منطق، این کتاب پس از منطق شفا بزرگ ترین و مهم ترین کتابی است که در این علم تألیف شده است. تاریخ تألیف این کتاب چنان که در آخر اغلب نسخ خطی این کتاب ذکر شده سال 643 است و بنابراین تألیف این کتاب پس از تألیف اخلاق ناصری و پیش از تألیف شرح اشارات بوده است. این کتاب به زبان فارسی تألیف گردیده و آن را رکن الدین به عربی ترجمه کرده است.
وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس به درستی معلوم نیست و شاید از آن روی که این کتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس علوم می باشد خواجه این نام را برای کتاب مناسب دیده و تألیف خود را بدین نام نامیده است.
مزایای کتاب:
مزیتی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده است یکی این است که این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و دیگر آنکه از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فایده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد و دیگر اینکه شامل تمام فنون منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.
معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.
ساختاربندی کتاب:
خواجه در تألیف این کتاب بر روش کتاب منطق شفا، آن را به 9 بخش تنظیم کرده و هر یک را مقاله نامیده که هر مقاله آن به چند فن و هر فن به چند فصل منقسم شده است که عبارتند از:
مقاله اول در مدخل منطق که آن را به یونانی ایساغوجی خوانند. شامل 4 فن به شرح زیر است:
1. در مباحث الفاظ (3 فصل)
2. در مباحث کلی و جزوی (4 فصل)
3. در مباحث ذاتی و عرضی (4 فصل)
4. در مباحث کلیات خمسه (5 فصل)
مقاله دوم در مقولات عشر که آن را به یونانی قاطیغوریاس نامند. شامل 9 فصل به شرح زیر است:
1. ابتدا سخن در مقولات
2. در معرفت موضوع که اسم هر جوهر و عرض بی آن متصور نشود
3. در تعریف جوهر و بیان انواع او و فرق میان جوهر و عرض
4. در تعریف کمیت و بیان انواع و اقسام او
5. در معرفت کیفیت و بیان انواعش
6. در معرفت مقوله مضاف و انواعش
7. در شش مقوله باقی
8. در معرفت اقسام تقابل
9. در اقسام تقدم و تأخر و معیت
مقاله سوم در اقوال جازمه که آن را به یونانی آنالوطیقای دوم یا ابودقطیقا و یا باری ارمیناس نامند. شامل دو فن به شرح زیر است:
1. در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا (16 فصل)
2. در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس آنچه تعلق به آن دارد. (11 فصل)
مقاله چهارم در در علم قیاس که آن را به یونانی آنالوطیقای اول خوانند. شامل دو فن به شرح زیر است:
1. فن اول در قیاس و آن دو قسم است:
- قسم اول در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملی (10 فصل)
- قسم دوم در قیاسات شرطی اقترانی و استثنایی (8 فصل)
2. فن دوم در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تألیفاتی که شبیه بود به قیاس (12 فصل)
مقاله پنجم در برهان که آن را به یونانی آنالوطیقای دوم یا ابودقطیقا نامند. مشتمل بر دو فن:
1. فن اول در برهان (در کیفیت اکتساب تصدیقات یقینی به برهان؛ 18 فصل)
2. فن دوم در حد (در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد؛ 12 فصل)
مقاله ششم در جدل که آن را به یونانی طوبیقا خوانند. مشتمل بر 3 فن:
1. فن اول در مقدمات (5 فصل)
2. فن دوم در مواضع (6 فصل)
3. فن سوم در وصایا (3 فصل)
مقاله هفتم در مغالطه که آن را به یونانی سوفسطیقا خوانند. شامل سه فصل:
1. در بیان تبکیت مغالطی و ذکر صناعت مغالطه و منفعت آن
2. در حصر اسباب غلط و مغالطه که داخل بود در نفس تبکیت
3. در بیان اسباب مغالطه از امور خارجی و ذکر آنچه مسائل و مجیب را در این صناعت نافع بود.
مقاله هشتم در خطابه که آن را به یونانی ریطوریقا خوانند. شامل 3 فن:
1. فن اول در اصول و قواعد خطابت (4 فصل)
2. فن دوم در اعداد انواع (8 فصل)
3. فن سوم در توابع و آنچه بر آن ماند (4 فصل)
مقاله نهم در شعر که آن را به یونانی بوطیقا خوانند. شامل 3 فصل:
1. در اشاره به ماهیت و منفعت شعر و آنچه به آن تعلق دارد.
2. در تحقیق تخییل و محاکات و بیان وجوه استعمال آن
3. در احوال الفاظ و اشاره به صفت های شعری بر سبیل اجمال
Sources :
خواجه نصیرالدین طوسی- اساس الاقتباس