زیج ایلخانی

"زیج نزد منجمان نام کتابی است که احوال و حرکات کواکب و مانند آن که از رصد معلوم نمایند در آن ثبت کنند."
زیج ایلخانی اثری است گرانبها از خواجه نصیرالدین طوسی که به زبان فارسی است و خواجه آن را با همکاری بعضی از دانشمندان در رصدخانه مراغه تحت سرپرستی عالیه هلاکوخان فراهم کرده است.
زیج ایلخانی کتابی است مشتمل بر 4 مقاله: 1- در معرفت تاریخ 2- در معرفت روش کواکب و مواضع آنها در طول و عرض و توابع آن 3- در معرفت اوقات و طالع های هر وقتی 4- در بقیه اعمال نجومی
خواجه در مقدمه این کتاب مختصری از تاریخ چنگیز مغول و اولاد وی را ذکر کرده است که بسیار جالب و مهم است. زیج ایلخانی طوسی در مشرق زمین و در چین بسیار مورد توجه بوده است. ظاهرا قدیمی ترین نسخه این کتاب در کتابخانه ملی پاریس است. این کتاب را شروح و تلخیصات چندیست از جمله:
1- کشف الحقایق تألیف حسن بن محمد نیشابوری
2- الزیج الخاقانی فی تکمیل الزیج الایلخانی از غیاث الدین جمشید بن مسعود کاشانی
3- و...

معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب:
خواجه این زیج ایلخانی را بر چهار مقالت بنا نهاد:
1. مقالت اول: در معرفت تواریخ (مشتمل بر مقدمه و دو باب در ذکر تاریخ ها):
باب اول در شرح تاریخ قتا و معرفت سال ها و ماه ها که مشتمل بر دوازده فصل است:
فصل اول: در شرح اقسام شبانه روز
فصل دوم: در اعتبار دور در روزها
فصل سوم: در معرفت سال ها خطاییان و اقسام شبانه روز
فصل چهارم: در اعتبار دورها
فصل پنجم: در معرفت مبادی اقسام سال های شمسی
فصل ششم: در معرفت مبدأ ارام ای به حسب امر اوسط در هر سال
فصل هفتم: در معرفت حصه آفتاب و حصه ماه در اول هر سال
فصل هشتم: در استخراج تعدیل آفتاب
فصل نهم: در استخراج تعدیل ماه
فصل دهم: در معرفت اوایل ماه ها
فصل یازدهم: در معرفت دور چهارم فصل ها
فصل دوازدهم: در معرفت تاریخ قتای از تاریخ عرب
باب دوم: در تاریخ هایی که دیگر طوایف به کار می دارند، این باب مشتمل بر هفت فصل است:
فصل اول: در تاریخ رومیان
فصل دوم: در تاریخ عربی
فصل سوم: در تاریخ فرس (فارسی)
فصل چهارم: در استخراج این سه تاریخ از یکدیگر
فصل پنجم: در تاریخ محدث (تاریخ ملکی)
فصل ششم: در تاریخ جهودان
فصل هفتم: در ایام مشهود از هر تاریخی
2. مقالت دوم: در معرفت روش ستارگان سیاره و مواضع ایشان در طول و عرض و توابع آن مشتمل بر 15 فصل:
فصل اول: در استخراج اوساط آفتاب و دیگر کواکب
فصل دوم: در تقویم کواکب هفتگانه
فصل سوم: در عرض قمر و کواکب خمسه متحیره
فصل چهارم: در قسمت تقویم کواکب
فصل پنجم: در نطاقات کواکب
فصل ششم: در معرفت ساعات
فصل هفتم: در معرفت اجتماع و استقبال
فصل هشتم: در معرفت خسوف ماه
فصل نهم: در کسوف آفتاب
فصل دهم: در معرفت وقت رسیدن آفتاب
فصل یازدهم: در معرفت رؤیت هلال و ظهور و اخفای کواکب متحیره
فصل دوازدهم: در مزاجات قمر و انتقالات او و اتصالات کواکب به یکدیگر
فصل سیزدهم: در تسویه البیوت
فصل چهاردهم: -
فصل پانزدهم: -
3. مقالت سوم: در معرفت اوقات و طالع های هر وقتی، شامل 14 فصل:
فصل اول: در معرفت حسب و سهم حسب هر قوس
فصل دوم: در معرفت ظل، مقیاس ظل عمودی باشد قایم بر سطح افق
فصل سوم: در معرفت مسل فلک البروج
فصل چهارم: در معرفت بهد هر نقطه
فصل پنجم: در معرفت غایت ارتفاع کواکب
فصل ششم: در معرفت تعدیل النهار و قوس النهار
فصل هفتم: در معرفت مطالع خط استوا
فصل هشتم: در معرفت مطالع بلد جون
فصل نهم: در معرفت مطالع خمر هر کوکب
فصل دهم: درمطالع طلوع و غروب کواکب
فصل یازدهم: در معرفت طالع از ارتفاع
فصل دوازدهم: در عکس عمل مذکور یعنی در معرفت ارتفاع کواکب از طالع
فصل سیزدهم: در معرفت طالع از ساعات
فصل چهاردهم: در معرفت تصحیح ساعات نصف النهار
4. مقالت چهارم: در باقی اعمال نجومی، مشتمل بر 2 باب:
باب اول: در آنچه تعلق به طوالع موالید دارد مشتمل بر 7 فصل:
فصل اول: در نمودارات
فصل دوم: در آفاق کواکب
فصل سوم: در مطالع مصحح کوکب
فصل چهارم: در مطارح شعاعات کوکب
فصل پنجم: در تسیرات
فصل ششم: در انتهات موالید
فصل هفتم: در مزدارات موالید
باب دوم: در دلایلی که تعلق به طالع عالم دارد، مشتمل بر 4 فصل:
فصل اول: در تسیرات
فصل دوم: در انتهات
فصل سوم: در مزدارات
فصل چهارم: در سال  های اعظم کواکب

Sources

Keywords