شرح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم

صد کلمه یا ثمره یکی از قدیمی ترین کتاب های احکام نجوم است که متن یونانی و عربی آن در دست است و از جمله کتبی است که شارحان قرون اولیه اسلامی ارزش زیادی برای آن قائل بودند زیرا که بزرگانی چون صوفی رازی و خواجه نصیر الدین طوسی و... بر آن شرحی نوشته اند. این کتاب شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر کتاب ثمره بطلمیوس است وی این شرح را به فرمان وزیر هولاکوخان، خواجه شمس الدین محمد بن محمد جوینی، صاحب دیوان و پسرش بهاءالدین که در آن زمان حکمران اصفهان بود به رشته تحریر در آورده است. صد کلمه اگر چه در احکام نجوم است اما خواجه بعضی کلمات آن را از نظر فلسفی مد نظر قرار داده و به شرح آن پرداخته است. خواجه نصیرالدین طوسی در آغاز شرح بعضی از کلمه ها، ابتدا مفهوم آن را به زبان فلسفی و از طریق منطق توضیح داده است. خواجه هر بخش از این کتاب را کلمه نامیده و بعد به ترجمه فارسی آن پرداخته است. تألیف و ترجمه کتاب در نهم ماه جمادی الاول سال 670 به اتمام رسیده است. قدیمی ترین نسخه این کتاب در کتابخانه ملی پاریس است.
بطلمیس، کلادیوس منجم و ریاضی دان و جغرافی دان صاحب کتابی است به نام اربعه که درباره احکام نجوم است و این کتاب ثمره یا صد کلمه خلاصه آن کتاب است. بطلمیوس پس از تألیف کتاب اربعه برای شاگردش سورس، آن چهار مقاله را خلاصه کرده و ثمره نامید. این کتاب به جهت اینکه مشتمل بر صد کلمه و عبارت است، آن را به یونانی انطوریطا نامیده اند. این کتاب نتیجه رساله های چندیست که بطلمیوس تألیف کرده و نوشته است و مجموع آن رسائل را به عربی (الکتب الاربع یا المقالات الاربع) نامیده اند.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل عناوین زیر می باشد:
بطلمیوس و کتاب ثمره- شرح ثمره و جنبه فلسفی آن- ثوانی نجوم و نحوست آنها- گیسودار- ذوالجمه- نیزک یا شهاب- نقطه اعتدال بهاری و اصحاب طلسمات- رقعه کژدم- ویژگی های نثر- شیوه جمع بستن کلمات- مبحث اعداد- به کار بردن کلمات عربی- متن کتاب- متن عربی "صد کلمه".
در انتهای کتاب فهرست نام کسان و نام کتاب ها و نام جای ها و اصطلاحات نجومی و... آورده شده است.

Sources

Keywords