معیار الاشعار
خواجه بزرگوار طوس به اقتضای سبک خاص و نثر مخصوص که داشت تحقیقات ارجدار عروضی خود را در کتابت و نثری عرضه داشته که بیشتر بر خوانندگان امروز آشنا نیست. این کتاب یک رساله فارسی جامع در عروض و قافیه فارسی و عربی است که تا امروز از کتاب های عمده و از مأخذ معتبر این علم به شمار می رفته است. مرحوم علامه قزوینی در مقدمه کتاب "المعجم..." انتساب این کتاب را به خواجه طوسی تردید کرده است.
معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.
ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل 2 فن و 20 فصل به شرح زیر است:
پیشگفتار
1. فصل اول: در حد شعر و تحقیق آن
2. فصل دوم: در اسباب اختلاف اوزان و قوافی
3. فصل سوم: در دیگر صناعت ها که شعر را به آن تعلق باشد.
1. فن اول: در علم عروض؛ شامل 10 فصل:
فصل اول: در اشاره به اجزای اولی شعر
فصل دوم: در کیفیت اعتبار حروف متحرک و ساکن در شعر و...
فصل سوم: در اجزای قافیه شعر که از حروف متحرک و ساکن مؤلف باشد
فصل چهارم: در ارکان شعر که مؤلف بود از این اجزا
فصل پنجم: در بحرها و دوایر و فک بحرها از یکدیگر
فصل ششم: در تغییرات ارکان و القاب آن
فصل هفتم: در تفضیل اوزان مستعمل از هر بحری
فصل هشتم: در تغییر به زیادت که تعلق به ارکان ندارد
فصل نهم: در معانی بعضی القاب مذکور
فصل دهم: در بیان فایده و منفعت علم عروض.
2. فن دوم: در علم قافیه، شامل 10 فصل:
فصل اول: در حد قافیه و اقسام آن
فصل دوم: در بیان حروف و حرکاتی که اجزای قافیه باشند بر مذهب عرب- حرکات قافیه
فصل سوم: در احکام این حروف و حرکات
فصل چهارم: در انواع قوافی به نزدیک عرب
فصل پنجم: در عیوب قوافی به نزدیک عرب
فصل ششم: در حروف و حرکات قوافی به نزدیک پارسی گویان
فصل هفتم: در انواع قوافی نزدیک پارسی گویان
فصل هشتم: در قافیه اصلی و معمول و ذکر شایگان
فصل نهم: در بعضی احکام قوافی بر مذهب پارسی گویان
فصل دهم: در عیوب قوافی پارسی
Sources :
خواجه نصیر الدین طوسی- معیار الاشعار