کتاب مجموعه رسائل
این مجموعه که منصوب به خواجه نصیرالدین طوسی است شامل شش رساله به شرح زیر است:
1. رساله اثبات واجب: این رساله از رسایلی است که به نام خواجه در جائی ثبت نشده است لیکن اسلوب عبارت و طرز ترتیب و تنظیم آن بی شباهت به مؤلفات خواجه نیست. (به فارسی)
2. رساله جبر و قدر: نام این رساله در برخی نسخ با نام جبر و اختیار هم آمده است این رساله را رکن الدین جرجانی از مؤلفات خواجه دانسته و آن را تعریب نموده است. این رساله در سال 1341 در تهران چاپ شده است.
3. رساله در رسم و آئین پادشاهان قدیم راجع به مالیات و مصارف آن: به فارسی نوشته شده است، این رساله مسلما از خواجه طوسی است. تاریخ تحریر آن حدود سال 757 است.
4. رساله سیر و سلوک: نام این رساله ظاهرا ساختگی است و این اسم از مؤلف آن نیست و کسی که متصدی طبع و نشر آن در مرتبه اول شده آن را بدین نام خوانده است. این رساله که در تأیید مذهب اسماعیلیه است به خواجه طوسی نسبت داده شده است و گفته اند که خواجه در ایام اقامت در قلاع ملاحده از روی ضرورت و ناچاری آن را تألیف کرده است. نام محمد طوسی که در آغاز رساله است در بعضی نسخ آن دیده می شود. تاریخ تألیف این رساله ظاهرا مابین سنوات 644 تا 654 صورت گرفته است.
5. رساله در قسمت موجودات: این رساله به فارسی نوشته شده است، این رساله نیز با اینکه کسی آن را در جزء مؤلفات خواجه نیاورده است ظاهرا استنادش به خواجه طوسی مسلم و در آن جای شک نیست، این رساله خود شامل دو رساله می باشد، یکی رساله موجودات و اقسام آن و دیگر رساله اثبات واجب که به طریق سؤال و جواب است و چنانچه ملاحظه می شود این دو قسمت به هیچ وجه با یکدیگر ارتباطی ندارند و مسلما رساله حاضر دو رساله بوده که در پی هم نوشته شده و به صورت یک رساله درآمده است و چون در دو نسخه موجود هر دو بی فاصله آمده در چاپ هم تغییر داده نشد.
6. سؤالات شمس الدین کیشی و جواب آن: این رساله از روی سه نسخه ذیل تهیه شده است:
- نسخه که در ضمن جنگی است حاوی بسیاری از رسائل متفرقه و نسخه نفیسی است در کتابخانه ملی ملک ظبط است.
- نسخه دیگر ضمن مجموعه دیگر از کتب مرحوم خلد آشیان میرزا محمد طاهر تنکابنی طاب ثراه است. جزء کتب کتابخانه مجلس شورای ملی است.
- مجموعه ای از کتب همان کتابخانه.
معرفی اجمالی نویسنده
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابوجعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت.
خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فریدالدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجریدالعقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.
Sources :
خواجه نصیر الدین طوسی- مجموعه رسائل