مفتاح الفلاح
از دیگر تألیفات شیخ جلیل القدر بهایی می باشد که یکی از ارزنده ترین کتب ادعیه در فرهنگ شیعی به شمار می رود. اهمیت این اثر یکی به لحاظ جلالت قدر و مقام رفیع علمی و معنوی گرد آورنده این اثر است که با شناخت دقیق و فهم عمیق خود از معارف معصومین (ع) مجموعه ای از احادیث متقن وارده در این باب را گردآوری نموده است.
اهمیت و ویژگی دیگر این مجموعه در این است که یک برنامه روحی و روانی برای تمام اوقات شبانه روز می باشد. به این معنا که انسان در هر ساعتی از ساعات که حال دعا و استغاثه داشته باشد می تواند با مضامینی عالی با معبود و معشوق یگانه خود راز و نیاز نموده و روح خود را در معرض اشراقات و انوار قدسیه الهی قرار دهد.
مرحوم محدث قمی در «سفینة البحار» می نویسد: «از قاضی معز الدین محمدبن تقی الدین اصفهانی که در زمان شاه عباس قاضی اصفهان بوده است و از فقها و متکلمین بوده و در علوم ریاضی مهارت تام داشته است و از مشایخ مجلسی اول بوده است... نقل است که گوید: «شبی یکی از امامان (ع) را در خواب دیدم، به من فرمود: کتاب «مفتاح الفلاح» را رونویس کن و بر دستورات آن مداومت نما.» چون بیدار شدم از همه علمای عصر از این کتاب سراغ گرفتم، همه به اتفاق گفتند تا به حال نامی از این کتاب نشنیده ایم و شیخ بهایی در آن وقت همراه لشکر سلطان به یکی از نواحی ایران رفته بود. چون به شهر آمد از او درباره آن کتاب پرسیدم. ایشان فرمود: من در این سفر کتاب دعایی نوشتم به نام «مفتاح الفلاح» و تا به حال نام آن را برای احدی از اصحاب بازگو نکرده ام، من خواب خود را برای شیخ باز گفتم، شیخ گریست و نسخه خود را به من داد و این نسخه نخستین است که از روی خط شیخ نوشته شده است.»
معلم بزرگ مرحوم آیت الله مولی حسینقلی همدانی که به فرموده بعضی از مشایخ سیصد تن از اولیاء الله در محضر انوار او تربیت شده اند، می فرمود: «کتاب مفتاح الفلاح شیخ بهایی برای عمل کردن خوب است.»
شیخ بهایی این کتاب را در گنجه و در ماه صفر 1015 ق تمام کرده است و جمال الدین محمدبن حسین خوانساری معروف به آقا جمال خوانساری آن را به نام "شاه سلیمان صفوی" ترجمه کرده است.
از این کتاب چند ترجمه فارسی دیگر توسط علمای پیشین به عمل آمده است که نسخ آن در کتابخانه ها به فراوانی موجود است که از جمله آنها می توان ترجمه و شرح علی بن طیفور بسطامی (از دانشمندان قرن یازدهم) با نام "منهاج النجاح" را نام برد. صدرالدین محمد شاگرد شیخ بهایی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است و ظاهرا در زندگی شیخ بهایی این ترجمه صورت گرفته و آن را به نام «آداب عباسی» نامیده؛ شاید به مناسبت آن که برای شاه عباس ترجمه کرده است.
معرفی اجمالی نویسنده:
محمدبن عزالدین شیخ حسین جبعی عاملی حارثی همدانی، فقیه، محدث، مفسر ریاضی، حکیم، ادیب، شاعر به زبان فارسی و عربی و جامع علوم عقلیه و نقلیه و در مجموع از دانشمندان بزرگ ایرانی شیعه، که در سال 953 هجری قمری در «بعلبک» جبل عامل، به دنیا آمد. در همان کودکی همراه پدرش به ایران آمد و نزد او عربی، تفسیر و حدیث را یاد گرفت و سپس نزد علمای دیگر در قزوین و دیگر شهرهای ایران، تحصیلاتش را ادامه داد. بعد از طی تمامی مراحل علمی و رسیدن به کمالات، به دستور شاه عباس ریاست علمی مذهبی اصفهان به او واگذار و پس از فوت پدرش "شیخ علی منشار"، لقب "شیخ الاسلامی" از طرف شاه عباس صفوی به او تفویض شد. سال 984 هـ ق، همراه پدرش به حج رفت و در سال 1008 هـ ق، همراه شاه عباس کبیر پیاده به مشهد مقدس سفر کرد. وی سفرهای دیگری به هرات، آذربایجان، دمشق، فلسطین و مصر و عراق نمود. در هر شهری مورد احترام فوق العاده بود و ملاقات هایی با بعضی از اهل کمال و علما و فضلا داشت و گاهی نیز مباحثات علمی و مذهبی با پیشوایان مذاهب دیگر داشت و بالاخره به ایران برگشت و در اصفهان در گذشت. از اساتید او می توان ملاعبدالله یزدی، صاحب حاشیه تهذیب المنطق را نام برد و از شاگردان او، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصدرا شیرازی و مجلسی اول و ملامحمد صالح مازندرانی می باشند. آثار و تألیفات بسیاری داشته و کشکول شیخ بهائی و طومار شیخ بهائی از جمله آنهاست. وفات او، در شوال 1032 هـ ق و مزارش در شهر مقدس مشهد می باشد.
ساختاربندی کتاب:
شیخ مطالب کتاب خویش را در 6 باب تدوین نموده است که به شرح زیر می باشد:
باب اول: در بیان آنچه گذارده می شود در میانه طلوع صبح صادق تا طلوع آفتاب،
باب دوم: در بیان آنچه گذارده می شود در میانه طلوع آفتاب تا پیشین،
باب سوم: در بیان آنچه گذارده می شود در میان پیشین تا غروب،
باب چهارم: در بیان آنچه گذارده می شود در میانه غروب تا وقت خواب،
باب پنجم: در بیان آنچه گذارده می شود در میانه وقت خواب تا نصف شب،
باب ششم: در بیان آنچه گذارده می شود در میانه نصف شب تا طلوع صبح.
Sources :
شیخ بهایی- مفتاح الفلاح
سعید نفیسی- مقدمه دیوان شیخ بهایی